महाराष्ट्राचा इतिहास

<div style="text-align: justify;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXCu8MiyPzuESWl9NPntFcPcDCiQZOIFjfn0CfzELmiP2aTCLXRJ2LxfI31DZe6CmVaVVHQ3oqwlTFwrT0n20w8ACYtdYghttZOS3ZI2BKKR31dWq5_Qv7Q1sLYBnZox3g5oic9CRRAYwE/s1600/SNAIMAGE74193Aapli_Marathi.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXCu8MiyPzuESWl9NPntFcPcDCiQZOIFjfn0CfzELmiP2aTCLXRJ2LxfI31DZe6CmVaVVHQ3oqwlTFwrT0n20w8ACYtdYghttZOS3ZI2BKKR31dWq5_Qv7Q1sLYBnZox3g5oic9CRRAYwE/s1600/SNAIMAGE74193Aapli_Marathi.jpg" /></a><span class="contentPopup" id="CPH_DataList1_Label3_0"><span style="font-size: small;"></span></span></div> <div style="text-align: justify;"> <span class="contentPopup" id="CPH_DataList1_Label3_0"><span style="font-size: small;">बऱ्याचशा स्पर्धा परीक्षांमध्ये सामान्य अध्ययन या विषयामध्ये आपल्या शालेय विषयातले इतिहास, भूगोल आणि नागरिकशास्त्रसारखे बऱ्याच विद्यार्थ्यांना कंटाळवाणे वाटणारे विषय असतात, पण हेच विषय आपल्या पुढच्या अभ्यासाचा आणि आयुष्याचा पाया आहे.  त्यात प्रामुख्याने १८८५ ते १९४७ पर्यंत महाराष्ट्रात घडलेल्या घडामोडींचा समावेश होतो. यात खालील घटकांचा समावेश होतो. मुख्यत्वे 'महाराष्ट्राच्या इतिहासा'चा प्रभाव जाणवतो. <br /> <br /> ० महाराष्ट्रातील सामाजिक सुधारणा<br /> ० महाराष्ट्रातील आर्थिक सुधारणा<br /> ० राजकीय पुढाऱ्यांचे कार्य/ समाजसुधारकांचे कार्य<br /> ० वर्तमानपत्रे व शैक्षणिक संस्थांचे कार्य<br /> ० महाराष्ट्रातील चळवळी<br /> या सर्व घटकांचा आपण थोडक्यात आढावा घेणार आहोत.<br /> <b><br /> महाराष्ट्रातील सामाजिक सुधारणा : </b>१९ व्या शतकात सामाजिक जागृतीची सुरुवात महाराष्ट्र व बंगालमध्ये मोठय़ा प्रमाणावर झाली. त्यात प्रामुख्याने प्रार्थनासमाज (न्या. रानडे), आर्य समाज (स्वामी दयानंद सरस्वती) व सत्यशोधक समाजाची (महात्मा फुले) स्थापना महाराष्ट्रात झाली. नंतरच्या काळात थिऑसॉफिकल सोसायटी (डॉ. अ‍ॅनी बेझंट), रामकृष्ण मिशन (स्वामी विवेकानंद)च्या माध्यमातून महाराष्ट्रातील उपेक्षित, कष्टकरी व दलित समाजासाठी विशेष कार्य केले. स्वातंत्र्य चळवळीसोबतच बहुजन समाजाचा विकास व्हावा म्हणून विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी डिप्रेस्ड क्लासेस मिशनची स्थापना केली.<br /> <br /> <b>आर्थिक सुधारणा :</b> ब्रिटिश काळात मुंबई हे कापूस व्यापाराचे प्रमुख केंद्र होते. १८८० साली नारायणराव लोखंडे यांनी कामगारांसाठी मिल हॅण्ड असोसिएशन सोसायटीची स्थापना केली. १९०५ साली लॉर्ड कर्झनने उद्योगधंदे, व्यापार व तांत्रिक शिक्षणाच्या सोयी केल्या. १९२० मध्ये टाटांचा जलविद्युत प्रकल्प खोपोली येथे सुरू झाला. महाराष्ट्रातील पहिली कागद गिरणी 'डेक्कन पेपर मिल' १८८७ मध्ये सुरू झाली. २३ डिसेंबर १९४० रोजी वालचंद हिराचंद या महाराष्ट्रीय उद्योजकाने 'हिंदुस्थान एअरक्राफ्ट' ही विमान कंपनी स्थापन केली. थोडक्यात, स्वातंत्र्यपूर्व काळात महाराष्ट्र सामाजिक व आर्थिक सुधारणेत देशात आघाडीवर होता. या घटकांवर विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांमध्ये या सुधारणांना कारणीभूत असणाऱ्या संघटना, त्यांची स्थापना, संघटनेशी संबंधित नेते याबाबत प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.<br /> <br /> <b>राजकीय पुढारी व समाजसुधारकांचे कार्य:</b> स्वातंत्र्यलढय़ात सहभागी असलेले महाराष्ट्रातील राजकीय पुढारी व समाजसुधारक यांच्या नेतृत्वावर आधारित प्रश्न विचारले जातात. जसे- 'सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे काय?' या आशयाचा 'केसरी'तून लेख लिहिणारे लोकमान्य टिळक, महात्मा गांधींचे राजकीय गुरू गोपाळकृष्ण गोखले, न्या. महादेव गोविंद रानडे, 'मुंबईचा सिंह' म्हणून ओळखले जाणारे फिरोजशहा मेहता, भारताचे पितामह म्हणून ओळखले जाणारे दादाभाई नौरोजी, 'भूदान चळवळी'चे नेते विनोबा भावे, मातृभूमीसाठी जन्मठेपेची शिक्षा भोगणारे स्वा. सावरकर यांसारख्या नेत्यांनी स्थापन केलेल्या संघटना, त्यांनी लिहिलेली पुस्तके, त्यांनी सुरू केलेल्या चळवळी, त्यांचे जन्मवर्ष, जन्मठिकाण याबाबत प्रश्न विचारले जातात.<br /> <b><br /> वर्तमानपत्रे व शैक्षणिक संस्था :</b> भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत राष्ट्रवादाची भावना निर्माण करणाऱ्या घटकांपैकी महत्त्वाचे घटक म्हणजे देशाच्या वेगवेगळ्या भागांत सुरू झालेली वर्तमानपत्रे, साप्ताहिके, मासिके व समाजसुधारकांनी सुरू केलेल्या विविध शैक्षणिक चळवळी. बाळशास्त्री जांभेकरांनी मराठीतून पहिले वृत्तपत्र 'दर्पण' सुरू केले. लोकहितवादींनी 'शतपत्रे', 'प्रभाकर' मासिकातून प्रसिद्ध करून राष्ट्रवादाला चालना दिली. टिळक-आगरकरांनी 'केसरी', 'मराठा' व 'सुधारका'तून राजकीय स्वातंत्र्याचा व समतेचा पुरस्कार केला. गांधीजींनी 'यंग इंडिया' साप्ताहिकातून इंग्रजांविरुद्ध लढा सुरू केला. या राष्ट्रवादी चळवळीसोबत १८४८ साली महात्मा फुलेंनी पुण्यात पहिली मुलींची शाळा काढली. १८८० व १८८१ साली आगरकरांनी अनुक्रमे न्यू इंग्लिश स्कूल व फग्र्युसन कॉलेजची स्थापना केली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, कर्मवीर भाऊराव पाटील, शाहू महाराज, लोकमान्य टिळक, गोपाळ गणेश आगरकर, विष्णुशास्त्री चिपळूणकर यांनी शैक्षणिक संस्था काढून मोठय़ा प्रमाणावर वैचारिक क्रांती घडवून आणली. या सर्वावर अनेक प्रश्न विचारले जातात.<br /> <b><br /> महाराष्ट्रातील चळवळी :</b> यात प्रामुख्याने महात्मा फुलेंनी सुरू केलेली सत्यशोधक समाजाची स्थापना, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दलितांना एकत्र आणून त्यांच्या हक्काबाबत जागृतीचे केलेले कार्य, त्यांनी स्थापन केलेली 'इंडिपेंडंट लेबर पार्टी', महाड येथे केलेला 'चवदार तळ्याचा सत्याग्रह', आद्य क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके यांनी केलेल्या क्रांतिकारी चळवळी, १८५७ च्या उठावातील तात्या टोपे, नानासाहेब पेशवेंसारखे क्रांतिकारी नेते, १९१३ साली लाला हरदयाल यांनी केलेली 'गदर पार्टी'ची स्थापना, स्वा. सावरकरांनी स्थापन  केलेली 'अभिनव भारत संघटना', चापेकर बंधूंचे कार्य, राष्ट्रीय क्रांतिकारक चळवळीतील विविध संघटना, क्रांतिकारकांनी लिहिलेली पुस्तके, आत्मचरित्रे त्यांनी आखलेले काकोरी कट, चितगाव कटासारख्या घटना, फासावर गेलेले क्रांतिवीर यांसारख्या अनेक घटनांवर प्रश्न विचारले जातात. भारतातील विविध कामगार संघटना, त्यांचे नेते, 'मिरज खटला', आयटक व इंटकसारख्या संघटनांची स्थापना, शेतकरी चळवळी, दुष्काळी काळात सारा वसुलीबाबत इंग्रजांनी अवलंबलेले सक्तीचे धोरण, त्यातून १८७५ मध्ये डेक्कनचे दंगे झाले. सेनापती बापट यांनी 'मुळशी सत्याग्रह' सुरू केला. आदिवासींच्या उठावाचे नेतृत्व उमाजी नाईक यांनी केले, भिल्ल, कोळी, सावंत यांनी इंग्रजांविरुद्ध महाराष्ट्रात उठाव केला. त्याचे क्षेत्र व कार्य याबाबत प्रश्न विचारले जातात.<br /> </span></span></div> <div style="text-align: justify;"> <span class="contentPopup" id="CPH_DataList1_Label3_0"><span style="font-size: small;">यासाठी आपणास जयसिंगराव पवारलिखित 'भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा इतिहास' हे पुस्तक अतिशय उपयुक्त आहे, याशिवाय पाचवी ते बारावीची इतिहासाची क्रमिक पुस्तके, महात्मा गांधी 'माझे सत्याचे प्रयोग', स्टडी सर्कलची विविध पुस्तके यांचा आपणास सदरच्या स्पर्धा परीक्षांसाठी मोठय़ा प्रमाणावर उपयोग होऊ शकतो.</span></span></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: center;"> <span class="contentPopup" id="CPH_DataList1_Label3_0"><span style="font-size: small;"><span class="contentPopup" style="text-align: justify;">स्रोत : <a class="external-link ext-link-icon" href="http://www.mahanews.gov.in/Home/HomeDetails.aspx?str=Q2rKSSAIdXE=">महान्यूज</a></span> </span></span></div>

बऱ्याचशा स्पर्धा परीक्षांमध्ये सामान्य अध्ययन या विषयामध्ये आपल्या शालेय विषयातले इतिहास, भूगोल आणि नागरिकशास्त्रसारखे बऱ्याच विद्यार्थ...

केंद्रीय लोकसेवा आयोग : उत्तीर्ण उमेदवारांना सेवेच्या पसंतीचा अग्रक्रम द्यावा लागणार

<div style="text-align: justify;"> <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgwyMGIE8Pl5_6Gre0Cqz6cH9LPmIshQcdUBqG5fEQsYz7g61EAU6PArBcKUFLEfINlm793lP-1Qzj_jBX3fbXJyVLeBZmwf-x3RO5ITaZ4xQxLdWk9hyphenhyphenL2kpPCjBMHY5INM-dzvc3oWkVD/s1600/upsc.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgwyMGIE8Pl5_6Gre0Cqz6cH9LPmIshQcdUBqG5fEQsYz7g61EAU6PArBcKUFLEfINlm793lP-1Qzj_jBX3fbXJyVLeBZmwf-x3RO5ITaZ4xQxLdWk9hyphenhyphenL2kpPCjBMHY5INM-dzvc3oWkVD/s1600/upsc.jpg" width="400" /></a></div> <br /> मंगळवार, १४ एप्रिल २०१५ </div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div id="content-core" style="text-align: justify;"> <div class="plain" id="parent-fieldname-text" style="text-align: justify;"> पीटीआय, नवी दिल्ली : केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या मुख्य परीक्षेत पात्र ठरलेल्या विद्यार्थ्यांना कुठल्या सेवेत काम करायचे आहे, याबाबत अग्रक्रम देणे बंधनकारक करण्यात आले आहे. नवीन नियमानुसार २०१४ ची मुख्य परीक्षा उत्तीर्ण झालेल्या उमेदवारांना आता तो किंवा ती कुठल्या सेवेत काम करण्याला प्राधान्य देणार याचा सुधारित अग्रक्रम द्यावा लागणार आहे. उमेदवारांना सुधारित सेवा अग्रक्रम भरल्यानंतर तोच अग्रक्रम ऑनलाइन माहितीतही द्यावा लागणार आहे. त्याबाबतची मार्गदर्शक तत्त्वे केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या संकेतस्थळावर टाकली जाणार आहेत, असे निवेदनात म्हटले आहे.<br /> <br /> केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या मुख्य परीक्षेचा निकाल काल लागला असून आता या विद्यार्थ्यांना व्यक्तिमत्त्व चाचणीसाठी २७ एप्रिलपासून बोलावले जाणार आहे. आयोगाच्या संकेतस्थळावर www.upsc.gov.in  व्यक्तिमत्त्व परीक्षेसाठी संबंधित विद्यार्थ्यांची इ-पत्रे १८ एप्रिलपर्यंत टाकण्यात येतील. दुसऱ्या व तिसऱ्या तुकडीतील पत्रे नंतर अपलोड केली जातील. यशस्वी विद्यार्थ्यांना जर संकेतस्थळावरून इ-समन लेटर (व्यक्तिमत्त्व चाचणीसाठी पत्रे) मुलाखतीच्या पाच दिवस आधी डाऊनलोड करता आली नाहीत तर त्यांनी लगेच आयोगाशी संबंध साधायचा आहे.<br /> <br /> जे विद्यार्थी पात्र ठरले नाहीत, त्यांची गुणपत्रके आयोगाच्या संकेतस्थळावर परीक्षेच्या अंतिम निकालानंतर (व्यक्तिमत्त्व चाचणीनंतर) १५ दिवसांत टाकण्यात येतील व ती ६० दिवस उपलब्ध राहतील, असे यूपीएससीने म्हटले आहे. आसन क्रमांक ५४२०७५ या विद्यार्थ्यांचा निकाल न्यायालयीन प्रकरणामुळे राखून ठेवला आहे. विद्यार्थ्यांना व्यक्तिमत्त्व चाचणीच्या वेळी सर्व कागदपत्रे मूळ स्वरूपात सादर करावी लागतील. त्यात वयाचा दाखला, शैक्षणिक पात्रता, अपंगत्व असेल तर तशी कागदपत्रे, साक्षांकित अर्ज, टीए अर्ज द्यावा लागेल. त्यामुळे त्यांनी ही कागदपत्रे मुलाखतीला येताना आणावीत असे सांगण्यात आले.<br /> <br /> स्त्रोत : लोकसत्ता, १४ एप्रिल २०१५</div> </div>

मंगळवार, १४ एप्रिल २०१५  पीटीआय, नवी दिल्ली : केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या मुख्य परीक्षेत पात्र ठरलेल्या विद्यार्थ्यांना कुठल्या सेव...

दक्षिण आशियाई प्रादेशिक सहकार्य संघटना – सार्क (SAARC) :-

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiXut9UqTYaY5sGa7lGBzOdQYMfiRwrjobaiP-7b9DpA-CDunnTTht_vq5wt6WjKt79X7V6jABm-pVYwnXLITO0X4dPiglK7d1OJjrtWF9KrNgo25xHSNxMGJUG_adMxPf0bQ-SdhH_ThRl/s1600/1450865_475188919263661_1991427427_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiXut9UqTYaY5sGa7lGBzOdQYMfiRwrjobaiP-7b9DpA-CDunnTTht_vq5wt6WjKt79X7V6jABm-pVYwnXLITO0X4dPiglK7d1OJjrtWF9KrNgo25xHSNxMGJUG_adMxPf0bQ-SdhH_ThRl/s1600/1450865_475188919263661_1991427427_n.jpg" width="364" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>स्थापना</strong>  -८ डिसेंबर १९८५ रोजी झालेल्या ढाका परिषदेमध्ये सार्कच्या स्थापनेचा निर्णय घेण्यात आला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>सदस्यत्व </strong>- सार्कचे सदस्य पुढीलप्रमाणे राष्ट्र- भारत, मालदीव, पाकिस्तान, बांगलादेश, श्रीलंका, भूतान, नेपाळ आणि अफगाणिस्तान. मुख्यालय- काठमांडू (नेपाळ).</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> SAPTA करार सार्क संघटनेची सहावी परिषद कोलंबो येथे १९९१ मध्ये पार पडली. या परिषदेत सदस्य देशांमध्ये व्यापारविषयक करार करण्यासाठी एक कृती गट स्थापन करण्यात आला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> या गटाच्या सल्ल्याने सार्क देशांनी ११ एप्रिल १९९३ वस्तूंच्या आयातीवरील शुल्कात विशिष्ट कपात करण्याचा (Preferential Trade Agreement ) करार केला. यालाच SAPTA ( SAARC Preferential Trade Agreement) करार असे म्हणतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> या करारावर रअअफउ च्या दिल्लीतील आठव्या परिषदेत एकमत होऊन ७ डिसेंबर १९९५ पासून हा करार लागू करण्यात आला.  करारांतर्गत सार्क देशांचे चार राऊंड पार पडले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> ‘साप्टा’ या करारात पुढील गोष्टींचा समावेश होतो- एक सदस्य राष्ट्राने टप्प्याने आकारात असलेल्या आयात शुल्कात व्यापार व उद्योगात बदल करणे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> क्षेत्रातील सर्व वस्तू आणि उत्पादनांचा व्यापारात समावेश करणे.दक्षिण आशियाई मुक्त व्यापार क्षेत्र (SAFTA )- याचा निर्णय व सुरुवात-</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> इस्लामाबाद येथे भरलेल्या १२व्या सार्क परिषदेमध्ये (४-६ जानेवारी २००४) ऐतिहासिक मुक्त व्यापार करारावर सदस्य राष्ट्रांनी सष्टय़ा केल्या. त्यानुसार सदस्य राष्ट्रांनी दक्षिण आशियाई मुक्त व्यापार क्षेत्र निर्माण करण्याचा निर्णय घेण्यात आला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> १ जानेवारी २००६ पासून साफ्टाची कार्यवाही सुरू झाली. या ‘साफ्टा’ने ‘साप्टा’ची जागा घेतली. ‘साप्टा’ आणि ‘साफ्टा’ मधील फरक- ‘साप्टा’ अंतर्गत सदस्य राष्ट्रांनी परस्परांना व्यापारविषयक काही सवलती देण्याचे मान्य केले होते. मात्र ‘साफ्टा’ अंतर्गत त्यांनी सर्व व्यापार व प्रशुल्कावरील बंधने नष्ट करण्याचे ठरविले आहे. भविष्यात त्यातून दक्षिण आशियाई देशांमध्ये एक सामायिक बाजारपेठ आणि सामायिक चलन निर्माण होण्याची अपेक्षा आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>‘साफ्टा’ कराराची महत्त्वाची वैशिष्टय़े-</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> सदस्य राष्ट्रांमध्ये २०१६ पर्यंत ०-५% प्रशुल्क कमी करण्याबाबत सहमती झाली आहे. या करारातून कोणताही सदस्य केव्हाही बाहेर पडू शकतो. व्यापाराबाबतीत संवेदनशील वस्तूंची यादी तयार करण्यात येईल. ज्या वस्तूंवरील प्रशुल्क कमी केले जाणार नाही, त्यांचा आढावा घेतला जाईल. वस्तूच्या उगमस्थानाबद्दल नियम तयार केला जाईल. तुलनात्मकदृष्टय़ा विकसित राष्ट्रांमार्फत (भारत, पाकिस्तान आणि श्रीलंका) अल्पविकसित राष्ट्रांसाठी (बांगलादेश, भूतान, मालदीव, नेपाळ) महसुली घट भरपाई व्यवस्था निर्माण करण्यात येईल. तक्रार निवारण व्यवस्थेची निर्मिती ० ते ५% प्रशुल्क कमी करण्यासाठी भारत आणि पाकिस्तानला सात वष्रे दिली जातील, श्रीलंकेला ८ वष्रे तर इतर देशांना १० वष्रे दिली जातील. प्रत्येक देश दोन संवेदनशील वस्तूंच्या याद्या तयार करील, त्यांपकी एक सदस्य राष्ट्रांपकी विकसित राष्ट्रांसाठी तर दुसरी अल्पविकसित राष्ट्रांसाठी असेल.</div>

स्थापना   -८ डिसेंबर १९८५ रोजी झालेल्या ढाका परिषदेमध्ये सार्कच्या स्थापनेचा निर्णय घेण्यात आला. सदस्यत्व - सार्कचे सदस्य पुढीलप्र...

महर्षी धोंडो केशव कर्वे (एप्रिल १८, इ.स. १८५८ – नोव्हेंबर ९, इ.स. १९६२)

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgGVQcQenuN0VgGJ3hA5Og5E74R93dtppuChmxma-uK9dMajXCx5Ulan8atcFphR0qOoBJIk_hk5Opq7UYwaj8QhgYcDhsQLddTFe3FtJxp4I7Ul43dWx4psejJehEMYZn9v65Vh2rduiRH/s1600/Dhondo-Keshav-Karve.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgGVQcQenuN0VgGJ3hA5Og5E74R93dtppuChmxma-uK9dMajXCx5Ulan8atcFphR0qOoBJIk_hk5Opq7UYwaj8QhgYcDhsQLddTFe3FtJxp4I7Ul43dWx4psejJehEMYZn9v65Vh2rduiRH/s1600/Dhondo-Keshav-Karve.jpg" width="251" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> महिलांचे शिक्षण, त्यांचे हक्क, विधवा-पुनर्विवाह यांसाठी आपलं १०४ वर्षांचं जीवन वाहिलेल्या धोंडो केशव उर्फ अण्णासाहेब उर्फ महर्षी कर्वे यांचा जन्म १८ एप्रिल, इ.स. १८५८ साली रत्नागिरी जिह्याच्या खेड तालुक्यातील शेरावली या गावी एका निम्न मध्यमवर्गीय घरात झाला. हे स्त्रीशिक्षणाच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण कामगिरी बजावणारे मराठी समाजसुधारक होते. इ.स. १९०७ साली त्यांनी महाराष्ट्रात पुण्याजवळील हिंगण्याच्या माळरानावर एका झोपडीत मुलींची शाळा सुरू केली.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>बालपण आणि तारूण्य</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> रत्नागिरी जिल्ह्यातील मुरूड हे अण्णांचे गाव. शिक्षणासाठी त्यांना खूप पायपीट करावी लागली.इ.स. १८८१ मधे मॅट्रिक झाल्यानंतर त्यांनी मुंबईच्या एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. मुंबईच्या एल्फिन्सटन कॉलेजातून त्यांनी गणिताची पदवी संपादन केली.वयाच्या चौदाव्या वर्षी त्यांचा राधाबाईंशी विवाह झाला. राधाबाई त्या वेळी ८ वर्षांच्या होत्या. वयाच्या २७व्या वर्षी, इ.स. १८९१ साली बाळंतपणात राधाबाईंचा मृत्यू झाला.त्याच वर्षी अण्णासाहेबांनी फर्ग्युसन कॉलेजात गणित शिकवायला सुरुवात केली. पुढे इ.स. १९१४पर्यंत त्यांनी ही नोकरी केली. अण्णा गणिती होते. लोकमान्य टिळक हे फर्ग्युसन महाविद्यालयात गणिताचे अध्यापन करीत होते. पण राजकारणाच्या रणधुमाळीत ते उतरल्यानंतर त्यांच्या रिकाम्या जागी गणित विभागाचे प्रमुख असणारे गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी अण्णांना बोलावून घेतले. इ.स. १८९१ ते इ.स. १९१४ या प्रदीर्घ कालखंडात अण्णांनी गणित हा विषय शिकवला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>पुनर्विवाह</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> वयाच्या 14 वर्षीच अण्णांचे लग्न झाले होते. इ.स. १८९१ मध्ये त्यांच्या सहचारिणी राधाबाई कालवश झाल्या. त्या वेळी अण्णांचे वय पंचेचाळीसच्या आसपास होते. प्रौढ वयात विधुर झालेल्या पुरुषानेही अल्पवयीन कुमारिकेशीच लग्न करण्याची त्या काळात प्रथा होती. लहान वयात मुलींची लग्न होत, पण दुर्दैवाने पती लवकर मरण पावला तर त्या मुलीला मात्र त्याची विधवा म्हणून उर्वरित आयुष्य घालवावे लागे. ही समाज रीत नाकारणाऱ्या अण्णांनी पंडिता रमाबाईंच्या शारदा सदन संस्थेत शिकणाऱ्या गोदूबाई या विधवा मुलीशी पुनर्विवाह केला. ही गोष्ट काळाला मानवणारी नव्हती. अण्णा पत्नीसह मुरूडला गेल्यानंतर अण्णांवर सामाजिक बहिष्कार टाकण्याचा ठराव संमत झाला. याच गोदूबाई पुढे आनंदी कर्वे किंवा बाया कर्वे म्हणून ख्यातनाम झाल्या. अण्णासाहेबांच्या कार्यात बाया कर्वे यांचा सक्रिय वाटा होता.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अण्णांचा पुनर्विवाह ही व्यक्तिगत बाब नव्हती. घातक सामाजिक प्रथांविरुद्ध केलेले ते बंड होते. पुनर्विवाहासाठी लोकमताचे जागरण करावे, या हेतूने २१ मे, इ.स. १८९४ या दिवशी अण्णांनी पुनर्विवाहितांचा एक कुटुंबमेळा घेतला. याच सुमारास अण्णांनी ‘विधवा विवाह प्रतिबंध निवारक‘ मंडळाची स्थापना केली. विधवा-विवाहाला विरोध करणाऱ्या प्रतिगामी प्रवृत्तींना आवर घालणे हे या मंडळाचे काम होते. बालविवाह, जरठ-कुमारी विवाह, केशवपन यासारख्या अन्याय्य रूढींत अडकलेल्या अनिकेत स्त्रियांना मोकळा श्वास मिळावा म्हणून इ.स. १८९६ मध्ये अण्णांनी सहा विधवा महिलांसह ‘अनाथ बालिकाश्रम‘ काढला. ‘विधवा विवाहोत्तेजक‘ मंडळाची स्थापना केली. रावबहादूर गणेश गोविंद गोखले यांनी अण्णांचे हे उदात्त कार्य पाहून हिंगणे येथील आपली सहा एकरांची जागा आणि रु. ७५० संस्थेच्या उभारणीसाठी अण्णांकडे सुपूर्द केले. या उजाड माळरानावर अण्णांनी एक झोपडी बांधली. ही पहिलीवहिली झोपडी ही हिंगणे स्त्रीशिक्षण संस्थेची गंगोत्री. आज अनेक वास्तूंनी गजबजून गेलेल्या या वैभवसमृद्ध परिसरात अण्णांची झोपडी त्यांच्या तपाचे महाभारत जगाला सांगत उभी आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>कार्य</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> इ.स. १९०० मध्ये अनाथ बालिकाश्रमाचे स्थलांतर हिंगण्यास करण्यात आले. याच परिसरात अण्णांनी विधवांसाठी एक हक्काची सावली निर्माण केली. विधवांचे हे वसतिगृह ही एक सामाजिक प्रयोगशाळा होती.</div> <div style="text-align: justify;"> स्त्रियांवर होणारे अत्याचार, त्यांना दिली जाणारी दुय्यम दर्जाची वागणूक यांचा त्यांना कायम राग येत असे. पंडिता रमाबाई आणि ईश्वरचंद्र विद्यासागर यांच्या जीवनकार्यांमुळे अण्णासाहेब खूपच प्रभावित झाले होते. थोर तत्त्वज्ञ हर्बर्ट स्पेन्सर यांच्या विचारांचाही त्यांच्यावर पगडा होता.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> इ.स. १८९६मध्ये अण्णासाहेबांनी पुण्याजवळील हिंगणे (आता कर्वेनगर) या गावी विधवा महिलांसाठी आश्रम स्थापन केला. या आश्रमात याच ठिकाणी इ.स. १९०७ साली महिला विद्यालयाची स्थापना त्यांनी केली. अण्णासाहेबांची २० वर्षांची विधवा मेहुणी – पार्वतीबाई आठवले – या विद्यालयाच्या पहिल्या विद्यार्थिनी होत. आश्रम आणि शाळा या दोन्हींसाठी लागणारे कुशल मनुष्यबळ निर्माण करण्यासाठी त्यांनी ‘`निष्काम कर्म मठा’ची स्थापना इ.स. १९१० साली केली.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> पुढे या तिन्ही संस्थांचे कार्य उत्तरोत्तर वाढत गेल्याने त्याचे एकत्रीकरण करून `’हिंगणे स्त्री शिक्षण संस्था’ आणि त्यानंतर `महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था’ असे त्याचे नामकरण करण्यात आले. १९९६साली त्यांच्या कार्यारंभाला १०० वर्षे पूर्ण झाली म्हणून महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था दरवर्षी शैक्षणिक आणि सामाजिक कार्य करणाऱ्या स्त्रीला बाया कर्वे पुरस्कार देते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अर्थात, हे सगळे काही सहजसाध्य नव्हते हे नक्कीच. या कार्यामुळे कर्मठ, सनातन पुणेकरांचा त्यांना रोष पत्करावा लागला. संस्था चालविण्यासाठी पैसे अपुरे पडत असल्याने कित्येक वर्ष अण्णासाहेबांना हिंगणे ते फर्ग्युसन कॉलेज पायी प्रवास करावा लागत असे. आपल्या संस्थांसाठी कुणाकडे देणगी मागायला गेल्यावर कित्येक वेळा त्यांना अत्यंत अपमानास्पद वागणूक मिळत असे. पण अत्यंत जिद्दीने त्यांनी आपले कार्य चालू ठेवले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> जपानच्या महिला विद्यापीठाला भेट दिल्यानंतर अण्णासाहेब अत्यंत प्रभावित झाले. त्यांनी पुण्यात भारतातील पहिल्या महिला विद्यापीठाची स्थापना झाली. पुढे विठ्ठलदास ठाकरसी यांनी १५ लाखांचे अनुदान दिल्याने या विद्यापीठाचे `श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठ’ (एसएनडीटी) असे नामकरण करण्यात आले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अण्णासाहेबांनी अनेक परदेश दौरे केले. विशेषत: महिलांच्या सबलीकरणाचे आपले अनुभव त्यांनी आफ्रिकेतही जाऊन सांगितले. विधवा महिलांचे प्रश्न आणि त्यांचे शिक्षण यांव्यतिरिक्त जातिव्यवस्था आणि अस्पृश्यता यांच्या विरोधातही त्यांनी कार्य केले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> कर्वे यांची चारही मुले रघुनाथ, शंकर, दिनकर आणि भास्कर यांनीही पुढे वेगवेगळ्या क्षेत्रांमध्ये भरीव कार्य केले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> मराठी (आत्मवृत्त, इ.स. १९२८) आणि इंग्रजी (लुकिंग बॅक, इ.स. १९३६) अशा दोन्ही भाषांमध्ये त्यांनी आत्मचरित्र लिहिले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी या विद्यापीठ स्थापना</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> त्यांनी एका जपानी महिला विद्यापीठाचे माहितीपत्रक पाहिले होते. त्यांच्या मनात भारतीय महिला विद्यापीठाचा विचार येत होता. विद्यापीठाची प्रस्तावना म्हणून त्यांनी माध्यमिक विद्यालयाची स्थापना केली. शिक्षण संस्थांभोवती कार्यकर्त्यांची तटबंदी असावी म्हणून इ.स. १९०८ मध्ये ‘निष्काम कर्ममठ‘ या संस्कारपीठाची स्थापना केली.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> इ.स. १९१५ मध्ये भरलेल्या अखिल भारतीय सामाजिक परिषदेचे अध्यक्षस्थान अण्णांनी भूषविले. अध्यक्षीय भाषणात त्यांनी ‘महिला विद्यापीठ‘ या कल्पनेचा पुनरुच्चार केला. ३ जून, इ.स. १९१६ रोजी महिला विद्यापीठाची स्थापना झाली. स्त्रीशिक्षणाची ही धारा विद्यापीठाच्या रूपाने विस्तार पावली. अंत्यजांना आणि स्त्रियांना दुर्बल घटक लेखून त्यांना विद्येपासून वंचित करणार्‍या समाजात अण्णांनी आपल्या तपोबलावर हा चमत्कार घडविला. अण्णांच्या कर्तृत्वाने चकित आणि प्रभावित झालेल्या सर विठ्ठलदास ठाकरसी यांनी आपल्या मातोश्री नाथीबाई ठाकरसी यांच्या स्मरणार्थ या विद्यापीठास १५ लाख रुपयांची देणगी दिली. या ‘श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी‘ या विद्यापीठास सरकारने स्वतंत्र विद्यापीठाचा दर्जा दिला. अनेक प्रज्ञावंत महिलांनी विद्यापीठाचे कुलगुरुपद भूषविले. अण्णांना अभिप्रेत असणारे बोधवाक्य विद्यापीठाने शिरोधार्य मानले ते असे- ‘संस्कृता स्त्री पराशक्तिः‘ अण्णांच्या प्रयत्नाने अस्तित्वात आलेल्या प्रत्येक संस्थेचे भरणपोषण केले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> इंग्लंड, जर्मनी, जपान, अमेरिका या देशांना भेटी देऊन अण्णांनी आपल्या संस्थांची आणि संकल्पांची माहिती जगाला करून दिली. बर्लिनमध्ये असताना सापेक्षतावादाचे प्रणेते प्रा. अल्बर्ट आइनस्टाइन यांची त्यांनी भेट घेतली. त्यांनी बर्लिनमधली गृहविज्ञानशाळा पाहिली. टोकियोतील महिला विद्यापीठ पाहिले. अनेक राष्ट्रांत स्त्रियांनी चालविलेल्या संस्था पाहिल्या. त्या दर्शनाने सुचलेल्या अनेक नव्या योजना त्यांनी पूर्णत्वास नेल्या.अनेक भारतीय विद्यापीठांनी त्यांना डी.लिट. देऊन सन्मानित केले. `पद्मविभूषण’ हा किताब त्यांना इ.स. १९५५ साली प्रदान करण्यात आला, तर लगेच इ.स. १९५८ साली त्यांना भारतातील सर्वोच्च नागरी सन्मान `भारतरत्न’ने सन्मानित करण्यात आले. एकशेचार वर्षांचे दीर्घायुष्य देऊन निसर्गानेही त्यांना सन्मानित केले. पुण्यातच ९ नोव्हेंबर, इ.स. १९६२ ला त्यांचे वृद्धापकाळाने निधन झाले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> आजही `कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था’ दिमाखात उभी आहे, उत्तरोत्तर प्रगती करीत आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: center;"> Source: www.wikipedia.org</div>

महिलांचे शिक्षण, त्यांचे हक्क, विधवा-पुनर्विवाह यांसाठी आपलं १०४ वर्षांचं जीवन वाहिलेल्या धोंडो केशव उर्फ अण्णासाहेब उर्फ महर्षी कर्व...

स्वाइन फ्लू (Swine Flu)

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEihhoHhJX1NNyBTd5SzLzx4lfeftoIFFMEkyeuP7oZ28dde3i6v4p3-TGPqdGVUfmy-5tHXIU6jRoxh37E0qWCI29l60ZNMai35oZAXAMEJlkiPn8bq-TILFqQMvEQqoM1XZpBaDtP5pXKN/s1600/Swine-flu-in-Delhi-300x291.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEihhoHhJX1NNyBTd5SzLzx4lfeftoIFFMEkyeuP7oZ28dde3i6v4p3-TGPqdGVUfmy-5tHXIU6jRoxh37E0qWCI29l60ZNMai35oZAXAMEJlkiPn8bq-TILFqQMvEQqoM1XZpBaDtP5pXKN/s1600/Swine-flu-in-Delhi-300x291.png" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> हा लेख स्वाइन इन्फ्लुएन्झा या रोगाबद्दल असून यास स्वाइन फ्लू असेही म्हटले जाते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>आजाराची कारणे</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> स्वाइन इन्फ्लूएन्झा किंवा स्वाइन फ्लू हा इन्फ्लुएन्झा ह्या रोगाचा एक प्रकार आहे जो सर्वसाधारणपणे डुक्कर या प्राण्यामध्ये आढळणाऱ्या विषाणूंमुळे होतो. सतत डुक्करांमध्ये वावरणाऱ्या माणसाला ह्या विषाणूची बाधा होऊ शकते. स्वाइन फ्लू हा एक संसर्गजन्य रोग आहे, जो एका माणसाकडून दुसऱ्या माणसाकडे प्रसारित होऊ शकतो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> डुकराचे शिजवलेले मांस खाण्याचा या रोगाशी संबध नाही. त्या प्रमाणेच २००९ मधील स्वाइन इन्फ्लूएन्झाची साथ सुद्धा भारतातील डुकरांमूळे आलेली नसून अमेरिका खंडातील मेक्सिको देशातील डुकरांपासून सुरू झाली आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>संसर्ग</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> याचा संसर्ग डुक्कर या प्राण्याद्वारे तसेच माणसाद्वारे होतो.या विषाणूंचा प्रसार हा रोग्याच्या नाकातील व घशातील स्राव, त्याचा घाम वा त्याची थुंकी यांमधून होतो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>आजाराची लक्षणे</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> ताप येणे, खोकला येणे, घसा दुखणे, अतिसार, उलट्या होणे आणि श्वास घेण्यास त्रास होणे ही या आजाराची काही लक्षणे आहेत. टॅमी फ्ल्यू हे औषध एच-१ एन-१ च्या विषाणूच्या संसर्गावर प्रभावी असल्याचे दिसून आले आहे. या औषधाचा भारत सरकारकडे पुरेसा साठा आहे. तथापि, या औषधांचा वापर या विषाणूंचा संसर्ग झाल्याचे नक्की झाल्यावरच होणे आवश्यक आहे. या औषधास विषाणूंकडून प्रतिरोध निर्माण होऊ नये यासाठी शासन ही काळजी घेत आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> याशिवाय वैयक्तिक संरक्षक साधने (पीपीई), एन ९५, मास्क आणि सर्जिकल मास्क वगैरेंचा पुरेसा साठा केंद्र शासनाकडून उपलब्ध करून देण्यात आला आहे. केंद्र शासनाच्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार सर्व आंतरराष्ट्रीय विमानतळांवर तसेच बंदरांवर येणाऱ्या परदेशी प्रवाशांची तपासणी वैद्यकीय पथकांच्या साहाय्याने करण्यात येते. हा आजार महाराष्ट्रातही आला असून तो पुणे-मुंबई मध्ये आला आहे. नाशिक जिल्ह्यामधील चांदवड, निफाड व मनमाड येथेही या रोगाचे रुग्ण सापडले आहेत.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>आजार कसा टाळावा ?</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> 1. हात नेहमी साबण-पाण्याने धुवावेत.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 2. गर्दीमध्ये जाण्याचे टाळावे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 3. स्वाईन फ्ल्यू रुग्णापासून किमान एक हात तरी दूर राहावे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 4. खोकताना- शिंकताना तोंडाला रुमाल लावावा.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 5. भरपूर पाणी प्यावे व पुरेशी झोप घ्यावी.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 6. पौष्टिक आहार घ्यावा.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 7. हस्तांदोलन अथवा आलिंगन देण्याचे व सार्वजनिक ठिकाणी थुंकणे टाळावे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 8. डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय औषधे घेणे टाळावे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 9. आजारी असल्यास शक्य तितक्या कमी लोकांशी संपर्क ठेऊन घरीच विश्रांती घ्यावी.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 10. आहारात पातळ पदार्थ मोठ्या प्रमाणात घ्यावेत. .</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 11.तोंडावर मास्क लावावा.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> हा आजार प्राणघातक नाही. योग्य उपचारानंतर दहा दिवसांत रुग्ण बरा होऊ शकतो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>रोग निदान विषाणू तपासणी</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> याचे प्राथमिक निदान लक्षणांवर आधारित आहे. निदानासाठी रुग्णाच्या घशातील द्रव पदार्थाचा नमुना प्रयोगशाळेत पाठवावा लागतो.रुग्णाच्या विषाणू तपासणीसाठी राष्ट्रीय विषाणू संस्था (एनआयव्ही), पुणे व राष्ट्रीय संचारी रोग संस्था (“नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ कम्युनिकेबल डिसिजेस’-एनआयसीडी), दिल्ली येथे प्रयोगशाळा तपासणीची व्यवस्था उपलब्ध आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>उपचार</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> कोणत्याही खासगी वैद्यकांना, खासगी डॉक्टरांना अथवा खासगी रुग्णालयांना स्वाइन फ्लूवर उपचार करण्याची देण्याची क्षमता नसून, परवानगीही नाही.या रोगाचे उपचार राज्य स्वाईन फ्ल्यू नियंत्रण कक्ष अथवा मान्यता प्राप्त शासकीय रुग्णालयातच उपलब्ध आहे आणि तसा तो शासकीय रुग्णालयातूनच घेणे बंधनकारक आहे.जर एखादी व्यक्ती या रोगाने आजारी असेल, विषाणू प्रतिबंधक औषधे त्याचे आजार काही प्रमाणात कमी करू शकतात व त्यामुळे रोग्यास लवकर बरे वाटू शकते. लवकरात लवकर (लक्षणे दिसून आल्यावर दोन दिवसात) उपचार सुरु केल्यास, औषधांचा खूप फायदा होतो. विषाणू प्रतिबंधक लस घेण्याखेरीज घरात अथवा इस्पितळात सहाय्यक देखभाल केल्यास ताप कमी होऊ शकतो तसेच यातना कमी होऊ शकतात. त्याप्रमाणेच, माध्यमिक संक्रमण व इतर आरोग्यविषयक समस्या ओळखू येतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>प्रतिबंधक लस</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> या रोगाच्या विविध प्रकारांना प्रतिबंध करणाऱ्या विविध लसी उपलब्ध आहेत. १५ सप्टेंबर २००९ ला अमेरिकन एफडीए ने स्वाइन फ्ल्यूसाठी पहिली लस प्रामाणित केली. ती घेतली की १० दिवसांत शरीरामध्ये प्रतिबंधक रसायने तयार होतात. अध्ययनातून असे लक्षात आले की, या लसी परिणामकारक तसेच सुरक्षित ही आहेत.स्कॉटलंड मध्ये लस घेतलेल्या २,४८,००० लोकांचे सर्वेक्षण केल्यावर असे लक्षात आले की,(२५डिसेंबर२००९ पूर्वी) ९५% लोकांवर तिचा परिणाम झाला आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: center;"> हा लेख www.wikipedia.org येथून घेण्यात आला आहे.</div>

हा लेख स्वाइन इन्फ्लुएन्झा या रोगाबद्दल असून यास स्वाइन फ्लू असेही म्हटले जाते. आजाराची कारणे स्वाइन इन्फ्लूएन्झा किंवा स्वाइन ...

अक्षवृत्त आणि रेखावृत्त

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEji-Oq0PmJMxZEia1XDn2j3GSVI6EX-DLENql7zpbWnuygBVXQPMcHDOmPFWSa5xo9Ck0BRsKEHIcx3IJHTH1Jd1NX50OrM-qqCiqE6sv5wvVbl7gYQlQw8EH66TGk5aWk088WzIsod7TES/s1600/Latitudelongitude.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEji-Oq0PmJMxZEia1XDn2j3GSVI6EX-DLENql7zpbWnuygBVXQPMcHDOmPFWSa5xo9Ck0BRsKEHIcx3IJHTH1Jd1NX50OrM-qqCiqE6sv5wvVbl7gYQlQw8EH66TGk5aWk088WzIsod7TES/s1600/Latitudelongitude.jpg" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <b>अक्षवृत्त</b></div> <div style="text-align: justify;"> <b><br /></b></div> <div style="text-align: justify;"> पृथ्वीवरील समान अक्षांश असणाऱ्या सर्व ठिकाणांना जोडणाऱ्या पूर्व-पश्चिम काल्पनिक रेषेस अक्षवृत्त असे म्हणतात. एखाद्या ठिकाणाचे त्याच्या अक्षवृत्तावरील स्थान त्याच्या रेखांशाने दर्शविले जाते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अक्षवृत्तांच्या रेषा एकमेकांना समांतर असतात. जसजसे विषुवृत्तापासून उत्तर अथवा दक्षिण धृवाकडे जावे तशी अक्षवृत्ते लहान होत जातात. विषुववृत्त हे सर्वात मोठे अक्षवृत्त आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <b>प्रमूख अक्षवृत्ते</b></div> <div style="text-align: justify;"> <b><br /></b></div> <div style="text-align: justify;"> आर्क्टिक वर्तुळ (Arctic circle) (66° 33′ 38″ N)<br /> कर्कवृत्त (Tropic of Cancer) (23° 26′ 22″ N)<br /> विषुववृत्त (Equator) (0° N)<br /> मकरवृत्त (Tropic of Capricorn) (23° 26′ 22″ S)<br /> अँटार्क्टिक वर्तुळ (Antarctic circle) (66° 33′ 38″ S)</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <b>रेखावृत्त</b></div> <div style="text-align: justify;"> <b><br /></b></div> <div style="text-align: justify;"> पृथ्वीच्या गोलावरील उत्तर व दक्षिण धृवांमधून जाणाऱ्या व विषुववृत्ताला काटकोनात छेदणाऱ्या काल्पनिक वर्तुळांना रेखावृत्ते म्हणतात. रेखावृत्तावरील प्रत्येक स्थानाचे रेखांश समान असतात. सर्व रेखावृत्ते एकमेकांना दोन व दोनच बिंदूंमध्ये छेदतात, हे बिंदू म्हणजे उत्तर व दक्षिण धृव होय.</div> <div style="text-align: justify;"> सर्व रेखावृत्ते समान लांबीची असतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <b>प्रमुख रेखावृत्ते</b></div> <div style="text-align: justify;"> <b><br /></b></div> <div style="text-align: justify;"> आंतरराष्ट्रीय वार रेषा (+180° पूर्व किंवा -180° पश्चिम)<br /> ग्रिनीच मधून जाणारे मुख्य रेखावृत्त (00°)</div> <br /> <div style="text-align: center;"> Source:-<a href="http://www.wikipedia.org/" rel="nofollow">Wikipedia</a></div>

अक्षवृत्त पृथ्वीवरील समान अक्षांश असणाऱ्या सर्व ठिकाणांना जोडणाऱ्या पूर्व-पश्चिम काल्पनिक रेषेस अक्षवृत्त असे म्हणतात. एखाद्या ठिक...

महाराष्ट्राची प्राकृतिक रचना

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXhSFkP3fAC3E9t5nI9A2ROXwNpH90hSQG6iyQ-rUTBFDSyAnA14n6FcAVTZIfWIoWxZ6hvhtL3Mn3lrOCsvicIeX3E45GcPYiR6IC_DbJZJHcClkPoqKFd-AjiC0ZSpoZdJ5j9okR6Z2_/s1600/maharashtra.gif" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="297" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXhSFkP3fAC3E9t5nI9A2ROXwNpH90hSQG6iyQ-rUTBFDSyAnA14n6FcAVTZIfWIoWxZ6hvhtL3Mn3lrOCsvicIeX3E45GcPYiR6IC_DbJZJHcClkPoqKFd-AjiC0ZSpoZdJ5j9okR6Z2_/s1600/maharashtra.gif" width="400" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> महाराष्ट्राचा बहुतांशी भाग ज्वालामुखी निर्मित बेसॉल्ट या खडकाचा बनलेला आहे. राज्यात जुने अनावृत्त खडक वैनगंगेच्या खो-यात आहेत. त्यानंतर विदर्भ व शेवटी तापी खोरे असा क्रम लागतो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>१. कोकण किनारा –</strong></div> <ul style="text-align: justify;"> <li>उत्तरेकडील दमणगंगेच्या खो-यातून दक्षिणेकडे तेरेखोल खाडीपर्यंतचा ७२० कि.मी. लांबीचा प्रदेश म्हणजे कोकण किनारा होय. याची सरासरी रूंदी ४० ते ८० कि.मी. आहे.</li> <li>अरबी समुद्रालगतच्या सखल भागास म्हणतात <strong>– खलाटी</strong></li> <li>कोकणातील डोंगराळ व उंच भाग – <strong>वलाटी</strong></li> <li>कोकण किना-यावर आसणारी एकूण बंदरे – <strong>४९</strong></li> <li>रायगड जिल्यात त्यार करण्यात आलेले अत्याधुनिक बंदरे – जवाहरलाल नेहरु (न्हावाशेवा) सहाय्य – <strong>कॅनडा</strong></li> <li>कोकण किना-यावर सर्वाधिक किनापट्टी लाभलेला जिल्हा (२४०कि.मी.) रायगड असून मासेमारीत आघाडीवर जिल्हा – <strong>रायगड</strong></li> <li>महाराष्ट्राच्या मत्स्योत्पादनापैकी खा-या पाण्यातील मासे <strong>– मुंबई</strong></li> <li>राज्यातील पहिले मत्स्यालय – <strong>तारपोरवाला (मुंबई)</strong></li> <li>राज्यातील नवे प्रस्तावित मत्स्यालय – <strong>वार्सोवा</strong></li> <li>कोकण किना-याजवळील तेल क्षेत्रे – <strong>बॉम्बे हाय व वसई हाय</strong></li> <li>कोकणातील नैसर्गिक वायुवर आधारीत औष्णिक विद्युत प्रकल्प – <strong>उरण (रायगड)</strong></li> <li>कोकण किना-यावरील बेटे – <strong>मुंबई, साष्टी, खंदेरी-उंदेरी, धारापूरी व अंजदिव</strong></li> <li>दक्षिण कोकणाचे भूस्वरुप – <strong>सडा</strong></li> <li><strong>कोकण किना-यावरील प्रमुख नद्या</strong> – वसई, धरमतर, महाड, चिपळूण, दाभोळ, जयगड, राजापूर व विजयदुर्ग, दातीवरा मनोरी, मालाज, माहिम, पनेवेल, बालकोट.</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>२. पश्चिम घाट (सह्याद्री) –</strong></div> <ul style="text-align: justify;"> <li>नंदुरबार जिल्ह्यातील नवापूरपासून कोल्हापूरातील चंदगड पर्यंतचा ८०० कि.मी. चा पट्टा म्हणजे सह्याद्री होय. सह्याद्रीची निर्मिती प्रस्तर भंगामुळे झाली आहे. याची सरासरी उंची ९०० मि. इतकी आहे. सह्याद्रीचा पूर्व उतार मंद असून पश्चिम किनारपट्टी खचल्यामुळे पश्चिम उतार तीव्र आहे. सह्याद्री पर्वतरांग ही महाराष्ट्रातील प्रमुख जलविभाजक असून त्यात अनेक नद्यांचा उगम झाला आहे. सह्याद्रीची महाराष्ट्रातील उंची उत्तरेकडून दक्षिणेकडे कमी होत जाते.</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>सह्याद्रीच्या उपरांगा –</strong></div> <ul style="text-align: justify;"> <li>गोदावरी व तापीचे खोरे वेगळी करणारी नाशिक जिल्ह्यातून पूर्वेकडे जाणारी डोंगररांग – <strong>सातमाळ डोंगर</strong></li> <li>सातमाळा डोंगराचे औरंगाबाद जिल्ह्यातील नाव (यात प्रसिध्द देवगिरी किल्ला व वेरूळ, अजिंठा लेण्या आहेत.) – <strong>अजिंठा डोंगर</strong></li> <li>पुणे व नगर जिल्ह्याच्या सीमेवरून पूर्वेकडे जाणारी गोदावरी व भिमा नदीचे खोरे वेगळे करणारी रांग – <strong>हरिश्चंद्र बालाघाट</strong></li> <li>शंभू महादेव डोंगर रांगेतील पोचगणीतील प्रसिध्द पठार – <strong>टेबल लँड पठार</strong></li> </ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="10%"><strong>क्र.</strong></td> <td valign="top" width="20%"><strong>शिखर</strong></td> <td valign="top" width="21%"><strong>उंची (मी.)</strong></td> <td valign="top" width="47%"><strong>जिल्हा व वैशिष्ट्य</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">१</td> <td valign="top" width="20%">कळसूबाई</td> <td valign="top" width="21%">१६४६</td> <td valign="top" width="47%">नाशिक व अहमदनगरच्या सीमेवर (अहमदनगर)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">२</td> <td valign="top" width="20%">साल्हेर</td> <td valign="top" width="21%">१५६७</td> <td valign="top" width="47%">नाशिक व महाराष्ट्रातील द्विपीय क्रमांकाचे</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">३</td> <td valign="top" width="20%">महाबळेश्वर</td> <td valign="top" width="21%">१४३८</td> <td valign="top" width="47%">सातारा</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">४</td> <td valign="top" width="20%">हरिश्चंद्र गड</td> <td valign="top" width="21%">१४२४</td> <td valign="top" width="47%">अहमदनगर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">५</td> <td valign="top" width="20%">सप्तश्रृंगी गड</td> <td valign="top" width="21%">१४१६</td> <td valign="top" width="47%">नाशिक</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">६</td> <td valign="top" width="20%">त्रंबकेश्वर</td> <td valign="top" width="21%">१३०४</td> <td valign="top" width="47%">नाशिक</td> </tr> </tbody> </table> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>घाट (खिंड) –</strong> उंच व लांबलचक पर्वतरांगात कमी उंचीच्या भागास खिंड म्हणतात. या खिंडीतून दळणवळणाचे मार्ग नेले जातात, यालाच घात म्हणतात.</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>सह्याद्रीतील प्रमुख घाट</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="213"><strong>घाट</strong></td> <td valign="top" width="213"><strong>लांबी</strong></td> <td valign="top" width="213"><strong>जोडलेली शहरे</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">थळघाट (कसारा)</td> <td valign="top" width="213">७</td> <td valign="top" width="213">नाशिक-मुंबई (महामार्ग क्र.-३)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">बोरघाट</td> <td valign="top" width="213">१५</td> <td valign="top" width="213">पुणे-मुंबई (महामार्ग क्र.-४)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">आंबाघाट</td> <td valign="top" width="213">११</td> <td valign="top" width="213">रत्नागिरी-कोल्हापूर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">फोंडाघाट</td> <td valign="top" width="213">९</td> <td valign="top" width="213">कोल्हापूर-गोवा</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">आंबोली (रामघाट)</td> <td valign="top" width="213">१२</td> <td valign="top" width="213">सावंतवाडी (सिंधूदुर्ग) – कोल्हापूर, बेळगाव</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">खंबाटकी (खंडाळा)</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">पुणे-सातारा-बंगलोर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">कुंभार्ली घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">चिपळूण (रत्नागिरी)-कराड</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">वरंधा घाट</td> <td valign="top" width="213">६</td> <td valign="top" width="213">भोर-महाड</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">दिवा घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">पुणे-सासवड मार्गे बारामती</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">माळ्शेज घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">आळेफाटा (पुणे)-कल्याण</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">नाणेघाट</td> <td valign="top" width="213">१२</td> <td valign="top" width="213">अहमदनगर-मुंबई</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">पारघाट</td> <td valign="top" width="213">१०</td> <td valign="top" width="213">सातारा-रत्नागिरी</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">रणतोंडी घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">महाड-महाबळेश्वर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">पसरणी घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">वाई-महाबळेश्वर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">चंदनपूरी घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">नाशिक-पुणे</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">आंबेनळी</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">महाबळेश्वर-पोलादपूर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">ताम्हणी</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">रायगड-पुणे</td> </tr> </tbody> </table> <ul style="text-align: justify;"> <li>नर्मदा व तापी नद्यांची खोरे वगळी करणारी ही पर्वतरांग उत्तर सीमेवर आहे. सातपुडा पर्वातास आमरावती जिल्ह्यात गाविलगड, तर नंदुरबार जिल्ह्यात तोरणमाळ पठार (तोरणमाळ १४६१ मी.) म्हणतात.</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>दख्खनचे पठार –</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> हा प्रदेश सह्याद्री पासून पूर्वेकडे सुरजगड, भामरागड, व चिरोली टेकड्यांपर्यंत विस्तारलेला आहे. हा अतिशय प्राचिन प्रदेश असून याची निर्निती ७ कोटी वर्षांपूर्वी झाली आहे. २९ वेळा भेगी उद्रेक होऊन लाव्हा रसाचे थरावर थर साचून याचि निर्मिती झाली. हे पठार मुख्यतः बेसॉल्ट क्डकापासून झाली आहे. पठाराची सरासरी पश्च्मिमेकडील उंची ६० मी. व पूर्वेकडील उंची ३०० मी. म्हणजेच एकूण सरासरी उंची ४५० मी. आहे.</div> <ul style="text-align: justify;"> <li>पश्चिमेकडून पूर्वेकडे जातांना बेसॉल्टची जाडी – <strong>कमी होत जाते.</strong></li> <li>दक्षिण कोकणात बेसॉल्टचे थर खनन क्रियेने निघून गेल्याने वालुकास्म व गारगोटी हाडक उघडे पडले आहे.</li> <li>गोंडवाना क्षितीज स्मांतर थर थिजून सपाट घाटमाथे व पाय-या पाय-यांची रचना असणारी भूरुपे निर्माण होतात.</li> </ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"><tbody> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160"><strong>थंड हवेचे ठिकाण</strong></td> <td valign="top" width="160"><strong>जिल्हा</strong></td> <td valign="top" width="160"><strong>थंड हवेचे ठिकाण</strong></td> <td valign="top" width="160"><strong>जिल्हा</strong></td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">तोरणमाळ</td> <td valign="top" width="160">नंदुरबार</td> <td valign="top" width="160">पाचगणी</td> <td valign="top" width="160">सातारा</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">खंडाळा</td> <td valign="top" width="160">पुणे</td> <td valign="top" width="160">माथेरान</td> <td valign="top" width="160">रायगड</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">रामटेक</td> <td valign="top" width="160">नागपूर</td> <td valign="top" width="160">चिखलदरा (गाविलगड)</td> <td valign="top" width="160">अमरावती</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">महाबळेश्वर</td> <td valign="top" width="160">सातारा</td> <td valign="top" width="160">लोणावळा, भिमाशंकर</td> <td valign="top" width="160">पुणे</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">जव्हार</td> <td valign="top" width="160">ठाणे</td> <td valign="top" width="160">मोखाडा, सुर्यामाळ</td> <td valign="top" width="160">ठाणे</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">आंबोली</td> <td valign="top" width="160">सिंधुदुर्ग</td> <td valign="top" width="160">येड्शी</td> <td valign="top" width="160">उस्मानाबाद</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">पन्हाळा</td> <td valign="top" width="160">कोल्हापूर</td> <td valign="top" width="160">म्हैसमाळ</td> <td valign="top" width="160">औरंगाबाद</td></tr> </tbody></table>

महाराष्ट्राचा बहुतांशी भाग ज्वालामुखी निर्मित बेसॉल्ट या खडकाचा बनलेला आहे. राज्यात जुने अनावृत्त खडक वैनगंगेच्या खो-यात आहेत. त्यानं...

महाराष्ट्राची नदी प्रणाली

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> </div> <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiG2Z5_WYnPuvnhFwiFdmbpn9xRmxEviVTIW8vEbMrar4vndMLuWL_PcBsw99p735UIYi0s6GSfaX7d4b35rzqIi9mMWUbqKQZWK8itQxu0gfnXyrVo3Tjf-fzLOW2YE2v5_CEmWKBFBa0g/s1600/riverbasin-maharashtra.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="377" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiG2Z5_WYnPuvnhFwiFdmbpn9xRmxEviVTIW8vEbMrar4vndMLuWL_PcBsw99p735UIYi0s6GSfaX7d4b35rzqIi9mMWUbqKQZWK8itQxu0gfnXyrVo3Tjf-fzLOW2YE2v5_CEmWKBFBa0g/s1600/riverbasin-maharashtra.jpg" width="400" /></a></div> <br /> महाराष्ट्रात प. घाट हा प्रमुख जलविभाजक असून त्यामुळे नद्यांचे पश्चिम वाहिनी असे प्रकार पडतात.<br /> <br /> <div style="text-align: justify;"> १) <strong>पश्चिम वाहिनी –</strong> या नद्या अरबी समुद्रास जाऊन मिळतात. नर्मदा, तापी-पूर्णानध्या खचदरीतून वाहत जातात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अ) <strong>तापी –</strong> ही नदी सातपुडा पर्वातात मुलताई येथे उगम पवते. तापीस उजव्या किना-याने चंद्रभागा, भूलेश्वरी व नंद या नद्या तर डाव्या किना-याने काटेपूर्णा, मोर्णा, नळगंगा व सण या नद्या येऊन मिळतात. तापी-पुर्णेच्या प्रवाहास वाघूर, गिरना, मोरी, पांझरा व बुराई या नद्या मिळतात.</div> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>तापी व पूर्णा संगम –</strong> चंगदेव क्षेत्र (जळगाव), तापी व पांझरा यांचा संगम – मुडावद धुळे</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> ब) <strong>कोकणातील नद्या – </strong></div> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>सह्याद्री प्रर्वतावर उगम पावना-या नद्यांची रुंदी –</strong> ४९ ते १५५ कि.मी.</li> <li><strong>कोकणातील नद्यांची वैशिष्टये –</strong> वेगवान व हंगामी असतात. त्यांना त्रिभूज प्रदेश नसतो.</li> <li><strong>कोकणातील सर्वाधिक लांबीची नदी –</strong> उल्हास (१३० कि.मी.)</li> <li><strong>कोकणातील दुस-या क्रमांकाची नदी –</strong> वैतरणा (१२४ कि.मी.)</li> <li><strong>उत्तर कोकणातील नद्या –</strong> दमनगंगा, तणासा, सुर्या, भातसई, जगबुडी, मुरवाडी, वैतरणा, उल्हास</li> <li><strong>मध्य कोकणातील नद्या</strong> – पाताळगगां, कुंडलिका, काळ, काळू, सावित्री, वशिष्ठी, शास्त्री.</li> <li><strong>दक्षिण कोकणातील नद्या</strong> – कजवी, मुचकुंदी, शुक, गड, कर्लि, व तेरेखोल </li> </ul> <div style="text-align: justify;"> २) <strong>पुर्व वाहिनी नद्या</strong> – या सह्याद्रीच्या पुर्व उतारावर उगम पावतात व बंगालच्या उपसागराला जाऊन मिळतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अ) <strong>गोदावरी खोरे</strong> – गोदावरी खो-याने देशाचे १०% व राज्याचे ४९% क्षेत्र व्यापले आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> १) <strong>गोदावरी नदी</strong> – हिची एकूण लांबी १४५० कि.मि. असून महाराष्ट्रात किचा प्रवाह ६६८ कि.मी. लांबीचा आहे. गोदावरी खो-यास संत भूमी असे म्हणतात. गोदावरी राज्याचा ९ जिल्ह्यातून वाहत जाऊन नांदेड जिल्ह्यात धर्माबाद येथून प्रवेश करते. नंतर पुन्हा गडचिरोली जिल्ह्यातील सिंरोंचा येथे महाराष्ट्रात प्रवेश करते व ७ कि.मी. वाहत जाऊन परत आंध्रप्रदेशात जाते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="97"><strong>उपनदी</strong></td> <td valign="top" width="300"><strong>उगम</strong></td> <td valign="top" width="241"><strong>गोदावरी बरोबर संगम</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">दारणा</td> <td valign="top" width="300">कळसूबाई शिखराजवळ (इगतपूरी)</td> <td valign="top" width="241">दारणा सांगवी</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">प्रवरा</td> <td valign="top" width="300">भांदारद-याच्या ईशान्येस</td> <td valign="top" width="241">नेवाशाजवळ टोके</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">मुळा</td> <td valign="top" width="300">भंडारद-याच्या दक्षिणेला</td> <td valign="top" width="241">नेवाशाजवळ टोके</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">सिंदफणा</td> <td valign="top" width="300">बालाघाट डोंगर (बीड) माजलगाव</td> <td valign="top" width="241"><br /></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">मांजरा</td> <td valign="top" width="300">पाटोडा पठार (बालाघाट) बीड</td> <td valign="top" width="241">कुंडलवाडी (नांदेड) ७२४ कि.मी.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">कादवा</td> <td valign="top" width="300">तौला डोंगर (नाशिक)१२३१</td> <td valign="top" width="241">नांदूरमधमेश्वर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">शिवना</td> <td valign="top" width="300">सुरपालनाथ (सातमाळा) औरंगाबाद</td> <td valign="top" width="241">गंगापूरच्या अग्नेयेस</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">दुधना</td> <td valign="top" width="300">चौक्याचा डोंगर (औरंगाबाद)</td> <td valign="top" width="241">संगम प्ररभणी जिल्हा</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">पूर्णा</td> <td valign="top" width="300">शिरसाळा (अजिंठा डोंगर)</td> <td valign="top" width="241">संगम प्ररभणी जिल्हा</td> </tr> </tbody> </table> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>गोदावरी उपनदी-प्राणहिता</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <br /> पेनगंगा नदी वर्धा नदीस येऊन मिळाल्यानंतर वर्धा व वैनगंगेचा संगम होतो. या प्रवाहास प्राणहिता असे म्हणतात. प्राणहिता नदी गडचिरोली जिल्ह्याच्या दक्षिणेस सिरोंचा जवळ गोदावरीला येऊन मिळते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="85"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="90"><strong>लांबी(किमी)</strong></td> <td valign="top" width="222"><strong>उगम</strong></td> <td valign="top" width="241"><strong>मिळते</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">वर्धा</td> <td valign="top" width="90">४५५</td> <td valign="top" width="222">बैतुल (सातपूडा / मध्यप्रदेश)</td> <td valign="top" width="241">वैनगंगेस</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">पेनगंगा</td> <td valign="top" width="90">७७६</td> <td valign="top" width="222">अजिंठा टेकड्या</td> <td valign="top" width="241">बल्लापूर (यवतमाळ) येथे वर्धेस येऊन मिळते.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">वैनगंगा</td> <td valign="top" width="90">४६२</td> <td valign="top" width="222">भाकल-दरकेसा टेकड्या मैकल (मध्यप्रदेश), उपनद्या – कन्हान, पेंच, बाग</td> <td valign="top" width="241">आष्टी जवळ वर्धा व वैनगंगा संगम होतो.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">पेंच</td> <td valign="top" width="90"><br /></td> <td valign="top" width="222">छिंदवाडा (मध्यप्रदेश)</td> <td valign="top" width="241">वैनगंगेस मिळते.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">इंद्रावती</td> <td valign="top" width="90">५३१</td> <td valign="top" width="222">कलहंडी (मध्यप्रदेश)</td> <td valign="top" width="241">छत्तीसगढ – महाराष्ट्र सीमेवरून वाहते. भद्राचंल येथे गोदावरीस मिळते.</td> </tr> </tbody> </table> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> ब) <strong>भीमा खोरे –</strong> भीमा नदी पुणे जिल्ह्यातील भीमाशंकर येथे उगम पावते. महाराष्ट्रात किचा प्रवाह ४५१ कि.मी. असून ती कर्नाटकात रायचुरजवळ कुरुगुड्डी येथे कृष्णा नदीस मिळते. किची एकूण लांबी ८६७ कि.मी. आहे. पंढरपूरजवळ भीमा नदीला अर्धवर्तुळाकार प्राप्त झाल्यामुळे तिला चंद्रभागा असे म्हणतात. मुळा व मुठा या नद्यांचा संगम पुणे येथे होऊन त्यांचा संयुक्त प्रवाह रांजणगाव जवळ भीमा नदीला मिळतो. निरा नदी भोर जवळ उगम पावून भीमा नदीला येऊन मिळते. भीमेच्या प्रमुख उपनद्या उरवीकडून भामा, इंद्रायणी, मुळा, मुठा, निरा व माण तर डावीकडून वेळ, घोड व सीना या नद्या येऊन मिळतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> क) <strong>कृष्णा नदी खोरे –</strong> कृष्णा नदी सातारा जिल्ह्यात महाबळेश्वर येथे उगम पावते. महाराष्ट्रात २८२ कि.मी. चा प्रवास क्रुन ती आंध्रप्रदेशात जाते. तिची एकूण लांबी १२८० कि.मी. आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>कृष्णा नदीच्या उपनद्या व त्यांचा संगम</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="115"><strong>उपनदी</strong></td> <td valign="top" width="132"><strong>उगम</strong></td> <td valign="top" width="391"><strong>कृष्णेबरोबर संगम</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">वेण्णा</td> <td valign="top" width="132">महाबळेश्वर</td> <td valign="top" width="391">माहुलीजवळ (सातारा)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">कोयना</td> <td valign="top" width="132">महाबळेश्वर</td> <td valign="top" width="391">प्रितीसंगम कराड (सातारा)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">पंचगंगा</td> <td valign="top" width="132">सह्याद्री</td> <td valign="top" width="391">कुंभी, कासारी, तुळशी, भोगावती व सरस्वती (गुप्त) मिळून नरसोबाची वाडी येथे कृष्णेस मिळते.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">वारणा</td> <td valign="top" width="132"><br /></td> <td valign="top" width="391">कोल्हापूरच्या ईशान्येस कोप-यात हरिपूर येथे कृष्णेस मिळते.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">वेरळा</td> <td valign="top" width="132"><br /></td> <td valign="top" width="391">ब्रम्हनाळ (सांगली)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">तुंगभद्रा</td> <td valign="top" width="132"><br /></td> <td valign="top" width="391">कर्नाटक संगमेश्वर (कर्नुल-कर्नाटक)</td> </tr> </tbody> </table> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>कोयना –</strong> कोयाना खो-यात राज्यातील सर्वाधिक जविद्युत निर्मिती होते. त्यामुळे कोयना प्रकल्पास महाराष्ट्राची भाग्यलक्ष्मी म्हणतात.</li> <li>कोयना जलविद्युत प्रकल्पाचे पाणी व वशिष्ठी नदीत सोडतात.</li> <li>महाराष्ट्रातील नद्यांची एकूण लांबी – ३२०० किमी.</li> <li><strong>महाराष्ट्रात नदी खोरे उतरता क्रम</strong> – १) गोदावरी २) भीमा ३) तापी ४) कृष्णा</li> <li>महाराष्ट्रातील प्रवरा नदीतील धबधबा – <strong>रंध्रा फॉल्स ६० मी</strong></li> <li>महाराष्ट्रातील तलावांचा जिल्हा –<strong> गोंदिया</strong></li> <li><strong>प्रमुख तलाव –</strong> ताडोबा, घोडझरी, असोलामेंढा (चंद्रपुर), नवेगांव, बोदलकसा, चोरखमारा (गोंदिया),रामसागर (नागपूर), लोणार (बुलढाणा), अंबाझरी (नागपूर), आंध्रलेक (पुणे), धामापूर (रत्नागिरी),कळवण (पुणे), लेक बिले (अहमदनगर), व्हिक्टोरीया लेक (पुणे), सेवनी भंडारा</li> <li><strong>मुंबईस पाणीपुरवठा करणारे तलाव –</strong> भातसा, ताणसा, वैतरणा, पवई विहार (मुंबई)</li> </ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="103"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="216"><strong>काठावरील शहरे</strong></td> <td valign="top" width="102"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="217"><strong>काठावरील शहरे</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">गोदावरी</td> <td valign="top" width="216">नाशिक, पैठण, नांदेड, गंगाखेड, कोपरगांव, राजमहेंद्री</td> <td valign="top" width="102">पंचगंगा</td> <td valign="top" width="217">कोल्हापूर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">कृष्णा</td> <td valign="top" width="216">वाई, सागली, मिरज, औदुंबर, कराड, नरसोबाची वाडी</td> <td valign="top" width="102">इंद्रायणी</td> <td valign="top" width="217">देहू व आळंदी (पुणे)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">पांझरा</td> <td valign="top" width="216">धुळे</td> <td valign="top" width="102">मौसम</td> <td valign="top" width="217">मालेगांव</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">क-हा</td> <td valign="top" width="216">जेजुरी</td> <td valign="top" width="102">भीमा</td> <td valign="top" width="217">पंढरपूर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">सिना</td> <td valign="top" width="216">अहमदनगर</td> <td valign="top" width="102">प्रवरा</td> <td valign="top" width="217">नेवासे (संगमनेर)</td> </tr> </tbody> </table> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>महाराष्ट्रातून दोनदा वाहणा-या नद्या –</strong> माजरा, तापी, गोदावरी</li> </ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"><tbody> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="252"><strong>उपनद्या</strong></td> <td valign="top" width="66"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="253"><strong>उपनद्या</strong></td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67">तापी</td> <td valign="top" width="252">पुर्णा, गिरणा</td> <td valign="top" width="66">द.पुर्णा</td> <td valign="top" width="253">दुधना, गिरजा</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67">पुर्णा</td> <td valign="top" width="252">मोर्णा, काटेपुर्णा,नळगंगा</td> <td valign="top" width="66">कृष्णा</td> <td valign="top" width="253">कोयना, वेरळा, वारणा, पंचगंगा, वेण्णा</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67">गोदावरी</td> <td valign="top" width="252">दारणा, कादवा, प्रवरा, मांजरा, सिंदफना, दक्षिण-पुर्णा, प्राणहिता (वर्धा+वैनगंगा)</td> <td valign="top" width="66">भिमा</td> <td valign="top" width="253">दुधनी, सिना, माण, निरा, धोंड, इंद्रायणी, मुळा, मुठा, कुकडी, पवना, क-हा</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67">वैनगंगा</td> <td valign="top" width="252">कन्हान, पेंच, वर्धा व पेनगंगा, सिंधफना</td> <td valign="top" width="66"><br /></td> <td valign="top" width="253"><br /></td></tr> </tbody></table>

महाराष्ट्रात प. घाट हा प्रमुख जलविभाजक असून त्यामुळे नद्यांचे पश्चिम वाहिनी असे प्रकार पडतात. १) पश्चिम वाहिनी – या नद्या अरबी समु...

भारताचे संविधान

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> </div> <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> </div> <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi240IQQil197V5pL-8VO0p-hn_0n75T_HodaQXP2GrOJ42KXLwAvSncuQ7Cmwq17PvvUb6S-VZvyJ1GpKmRWME19RYIQUPc2Pmzwd7PaFEJGMObYp0iX_w30HMv8zIq5YKl9DeEfwkElFB/s1600/india.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi240IQQil197V5pL-8VO0p-hn_0n75T_HodaQXP2GrOJ42KXLwAvSncuQ7Cmwq17PvvUb6S-VZvyJ1GpKmRWME19RYIQUPc2Pmzwd7PaFEJGMObYp0iX_w30HMv8zIq5YKl9DeEfwkElFB/s1600/india.jpg" width="266" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> भारताचे संविधान किंवा भारताची राज्यघटना हे भारत देशाचे संविधान किंवा पायाभूत कायदा ( legal basis) आहे. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर हे राज्यघटनेचे शिल्पकार आहेत. भारतीय संविधानावर विविध पाश्चात्य संविधानांचा प्रभाव आहे. नोव्हेंबर २६ इ.स. १९४९ रोजी राज्यघटनेचा स्वीकार केला गेला व जानेवारी २६ इ.स. १९५० पासून राज्यघटना अंमलात आली. राज्यघटना इंग्रजी भाषेत असून हिची हिंदी भाषेतील प्रतही कायदेशीरदृष्ट्या ग्राह्य आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>इतिहास</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> १९५० साली अमलात आलेले भारतीय संविधान मुख्यत्वे १९३५च्या भारत सरकार कायद्यावर (Government of India Act of 1935) वर आधारित आहे. १९३५सालच्या या कायद्यान्वये भारताच्या अंतर्गत स्वशासनाचा पाया घातला गेला होता. ब्रिटिश पंतप्रधान क्लेमंट ऍटली यांच्या शिष्टमंडळाच्या स्वतंत्र भारताच्या संविधानाची निर्मिती करण्यासाठी एका मसुदा समितीच्या स्थापनेविषयीच्या कल्पनेस भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या नेत्यांनी सहमती दर्शविली होती. १९४६च्या उन्हा़ळ्यात या समितीची स्थापना झाली व तिची पहिली बैठक डिसेंबर ९ १९४६ रोजी सच्चिदानंद सिन्हा यांच्या अध्यक्षतेखाली पुणे येथे पार पडली. ऑगस्ट १५ १९४७ रोजी भारतास स्वातंत्र्य मिळाल्यावर अल्पकाळ या समितीने भारताचे प्रतिनिधी रूपात काम केले होते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> ऑगस्ट २९ १९४७ रोजी डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखाली संविधान समिती स्थापन झाली. अनेक बैठकांनंतर या समितीने सादर केलेला अंतिम मसुदा नोव्हेंबर २६ इ.स. १९४९ रोजी स्वीकारला गेला. यामुळे २६ नोव्हेंबर हा दिवस “भारतीय संविधान दिन” म्हणून साजरा केला जातो .नागरिकत्व, निवडणूका व अंतरिम संसदेविषयीचे आणि इतर काही तात्पुरत्या बाबी तत्काळ लागू झाल्या. संविधान संपूर्ण रूपाने जानेवारी २६ १९५० रोजी लागू झाले. त्यामुळे २६ जानेवारी हा दिवस “भारतीय प्रजासत्ताक दिन” म्हणून साजरा केला जातो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>स्वरूप</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> भारताची राज्यघटना उद्देशिका (Preamble), मुख्य भाग व १२ पुरवण्या (परिशिष्टे) अशा स्वरूपात विभागली आहे. मुख्य संविधानाचे २२ विभाग असून त्यांची अनेक प्रकरणांमध्ये विभागणी केलेली आहे. सुरूवातीच्या ३९५ कलमांपैकीची काही कलमे आता कालबाह्य झाली आहेत. सध्या राज्यघटनेत ४४७कलमे असून भारतीय संविधान जगातल्या सर्वांत मोठ्या संविधानांमध्ये मोडते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>महत्त्वाची अंगे</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> भारतीय संविधानात अनेक पाश्चात्य देशांच्या उदारमतवादी राज्यघटनांचा ब्रिटिश वसाहतवादी संविधानाच्या पायाभूत तत्त्वांशी मेळ घालण्यात आला आहे. भारताच्या व्हॉईसराय कडे असलेले प्रमुख पद नव्या व्यवस्थेत राष्ट्रपतीकडे सोपवण्यात आले व व्हॉईसरायचे प्रशासकीय आधिकार पंतप्रधानाकडे देण्यात आले आहेत. राज्यघटनेच्या ७४व्या कलमानुसार राष्ट्रपतीचे आधिकार मर्यादित असून तो/ती केवळ मंत्रीमंडळास सल्ला देऊ शकतो/ते. राष्ट्रपती हा त्याचप्रमाणे तीनही सैन्यदलांचा प्रमुख असतो. ब्रिटिश व्यवथेप्रमाणे भारतीय संसदही द्विगृही (Bicameral) आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>उद्देशिका</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> भारतीय संविधानाच्या उद्देशिकेप्रमाणे भारत हे सार्वभौम (Sovereign) , समाजवादी (Socialist), धर्मनिरपेक्ष (Secular), लोकशाही (Democratic) प्रजासत्ताक(Republic) आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>मूलभूत आधिकार</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> भारतीय राज्यघटनेच्या उदारमतवादी (liberal character) रूपाची प्रचिती विभाग ३ मधील मूलभूत आधिकारांच्या तरतुदीवरून येते. या आधिकारांमध्ये सामान्य मानवी आधिकारांचा समावेश आहे जसे – कायद्यासमोर नागरिकांची समानता किंवा धर्म, वंश, जात, लिंग वा प्रांत आदी मुद्द्यांधारे न केला जाणारा भेदभाव (कलमे १२ -१८) दलितांवरच्या अत्याचाराविरूद्धचे कलम १७ विशेष महत्त्वाचे आहे. अस्पृश्यता पाळणे हा या कलमाने दंडनीय गुन्हा आहे. घटनेत पाच मूलभूत प्रकारचे आधिकार ओळखण्यात आले आहेत.</div> <ul style="text-align: justify;"> <li>स्वातंत्र्य (कलम १९-२२): भाषणस्वातंत्र्य आणि अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य सभा वा संघटना स्थापण्याचे स्वातंत्र्य, पेशा निवडण्याचे स्वातंत्र्य (कलम १९)</li> <li>कायदा (कलम २०), जीवीताचा आधिकार (कलम २१), काही बाबींमध्ये अटक वा कैदीचे स्वातंत्र्य (कलम २२)</li> <li>शोषणाविरूद्ध संरक्षण (कलम २३ व २४): बालमजूरी व मानवी तस्करी (human trafficking) पासून सं‍रक्षण</li> <li>धर्मस्वातंत्र्य (कलम २५-२८) : पूजा व आचरणाचे स्वातंत्र्य</li> <li>अल्पसंख्याकांचे आधिकार (कलम २९ व ३०): अल्पसंख्याकांना संरक्षण व स्वतःच्या शिक्षणसंस्था स्थापण्याचे स्वातंत्र्य</li> <li>घटनात्मक तक्रारींचा आधिकार (कलम ३२-३५): मूलभूत आधिकारांचे हनन झाले आहे असे वाटल्यास कोणत्याही व्यक्तीस कलम ३२  अन्वये सर्वोच्च न्यायालयात तक्रार दाखल करण्याचा हक्क आहे.</li> <li>मालमत्ता बाळगण्याचा आधिकार देणारे कलम ३१ १९७८ साली वगळण्यात आले होते. ही वगळण वादग्रस्त ठरली होती. </li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>सरकारसाठीची मार्गदर्शक तत्वे</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> राज्यघटनेच्या चौथ्या विभागात राज्य व संघ स्तरावरील सरकारे तसेच संसदे/विधानसभा यांच्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे घालून देण्यात आली आहेत. यात सामाजिक आधिकार – जसे कामाचा आधिकार, शिक्षण व कल्याणाचा आधिकार, जीवनाचा सार्वत्रिक स्तर उंचावण्यासाठीची सरकारची सामाजिक दायित्वे, मनुष्यांना कामे करणे सुलभ होईल अशी कार्यालये (human working conditions and appropriate environment) आदी. कलम ४३ अन्वये समाविष्ट आहेत. कलम ४५ अन्वये १४ वर्षांपर्यंतच्या मुलांना मोफत शिक्षण हे शासनाचे दायित्व आहे. कलम ४६ अन्वये समाजातील मागास घटकांच्या (विशेषतः आदिवासी व दलित घटकांना) उन्नतीस शासन बांधील आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> वरील सामाजिक दायित्वांशिवाय चौथ्या विभागात न्यायालयीन (Judiciary) व प्रशासकीय (Executive) आधिकारांचा कलम ५० मध्ये व पंचायत स्थापण्याचा कलम ४०) मध्ये उल्लेख आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> निसर्गरक्षण (कलम ४८-अ), स्मारकेजतन (कलम ४९), आंतरराष्ट्रीय शांतता व परस्पर मैत्रीसंबंधांविषयीचे कलम (कलम ५१) आदी कलमे सरकारसाठीची इतर मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत. इतरत्र अतिशय सुस्पष्ट व तपशीलवार असणारे भारतीय संविधानाचे रूप या कलमांमध्ये अतिशय ढोबळ(Vague) असे आहे. वरील पैकी कोणतीही कलमे सरकारसाठी सक्तीची नाहीत. किंबहुना तात्विक मूल्ये (Moral values) असेच त्याचे स्वरूप आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>सत्ता</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> सत्तेचे भारतात तीन प्रकारे विकेंद्रीकरण झाले आहे -</div> <ul style="text-align: justify;"> <li>प्रशासकीय (Executive)</li> <li>विधीमंडळे(Legislative)</li> <li>न्यायालयीन (Judicial)</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> प्रशासकीय सत्ता पंतप्रधान/मुख्यमंत्री व मंत्रीमंडळाकडे असते. प्रशासकीय सत्ता संसदीय अधिवेशन चालू नसताना कायदे करू शकते; परंतु त्यास संसदेची मान्यता मिळणे बंधनकारक असते. भारतात प्रशासकीय व न्यायालयीन आधिकारांच्या मर्यादा सुस्पष्टपणे आखून देण्यात आल्या आहेत. न्यायालयीन सत्तेचे सर्वोच्च केंद्र सर्वोच्च न्यायालय असते. भारतातील संसद ही द्विगृही (Bicameral) आहे. कलम १६८ अन्वये राज्यांची विधीमंडळे एकगृही(Unicameral) वा द्विगृही(Bicameral) असू शकतात. द्विगृही व्यवस्थेत विधानसभा हे खालील सभागृह (Lower House) तर विधानपरिषद हे वरील सभागृह(Upper House) असते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>संघराज्य प्रणाली</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> भारत हे संघराज्य आहे. भारतीय संविधानाने केंद्र सरकारला आधिकारांमध्ये झुकते माप दिले आहे. विभाग ६ अन्वये राज्यांच्या सत्ता, हक्क, कर्तव्ये निश्चित करण्यात आली आहेत. राज्य सरकारचे स्वरूपही केंद्राप्रमाणेच असते. राज्यात पंतप्रधानाप्रमाणे मुख्यमंत्री हा सरकारचा कार्यकारी प्रमुख तर राज्यपाल हा राष्ट्रपतीप्रमाणे घटनात्मक प्रमुख असतो. गरज पडल्यास राज्याचे शासन केंद्राद्वारे बरखास्त केले जाऊ शकते. भारताची फाळणी, हिंदू-मुस्लिम दंगे अशा कारणांमुळे केंद्रिय सरकार तुलनेने सशक्त ठेवण्याची गरज घटनाकारांस भासली. राज्ये संघराज्यापासून फुटु नयेत यासाठी केंद्रिय सरकारकडे जादा आधिकार देण्यात आले आहेत. गाव व तालुकास्तरांवरील स्थानिक स्वराज्य संस्थांना पूर्णतः स्वायत्तता देण्यास याच कारणास्तव उशिर झाला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>आधिकृत भाषा</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> संघराज्याची आधिकृत भाषा कोणती असावी हा घटनासमितीतील सर्वाधिक वादाचा मुद्दा होता, असे डॉ.आंबेंडकरांनी आपल्या आठवणीत नमूद केले आहे. राज्यघटनेच्या कलम ३४३ अन्वये देवनागरी लिपीत लिहिलेली हिंदी भाषा ही संघराज्याची आधिकृत भाषा आहे. यासोबत इंग्रजी भाषेचा उपयोग सर्व आधिकृत कामांसाठी करण्यात येईल. हिंदी भाषेस घटनेने राष्ट्रभाषा नव्हे तर संघराज्याची आधिकृत भाषा असा दर्जा दिलेला आहे. या सोबत इतर २२ भाषा भारताच्या मान्यताप्राप्त भाषा आहेत. इंग्रजी भाषेच्या वापराविषयी दर १५ वर्षात पुनरावलोकन करावे अशी तरतूद घटनेत आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> कलम ३४५ अन्वये राज्यांना हिंदी वा एकाधिक प्रादेशिक भाषा वापरण्याचा पर्याय आहे. कलम ३४६ अन्वये केंद्र सरकार व राज्य सरकार यांचे परस्परांशी व राज्यांचे परस्परांशी दळणवळण हिंदी वा इंग्रजीत असावे अशी तरतूद आहे. सर्वोच्च न्यायालयाची भाषा इंग्रजी आहे. राष्ट्रपतीच्या अनुमतीने उच्च न्यायालयात हिंदी वा इतर प्रादेशिक भाषांच्या वापरास मुभा आहे. जर हिंदी व इंग्रजी भाषेतील कोणत्याही कायदेशीर दस्तात मतभेद/फरक दिसल्यास इंग्रजी भाषिक मजकूर ग्राह्य मानला जाईल असे कलम ३४८ सांगते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>आणीबाणीविषयक तरतुदी</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> भारताच्या राज्यघटनेत आणीबाणीविषयकच्या अनेक तरतुदींचा उल्लेख आहे. आणीबाणीचे तीन प्रकार सांगितले आहेत. यात –</div> <ul style="text-align: justify;"> <li>राष्ट्रीय आणीबाणी – जेव्हा राष्ट्र वा त्याचा मोठा हिस्सा आपदकालीन स्थितीत असतो तेव्हा</li> <li>प्रादेशिक आणीबाणी – जेव्हा एखाद्या राज्यातील स्थिती नियंत्रणाबाहेर जाते तेव्हा</li> <li>आर्थिक आणीबाणी – जेव्हा भारताचे आर्थिक स्थैर्य वा पत धोक्यात असते तेव्हा</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> अशा तीन आणीबाणींचा समावेश आहे राज्यघटनेच्या ३५२व्या कलमानुसार भारताची अंतर्गत वा बाह्य सुरक्षितता धोक्यात आली असता राष्ट्रपती राष्ट्रीय आणीबाणी घोषित करू शकतो.३५३व्या कलमानुसार आणीबाणीच्या परिस्थितीत सारे आधिकार संसदेकडे एकटवितात. राज्यघटनेच्या ३५९व्या कलमानुसार राष्ट्रपती विभाग ३द्वारे नागरिकांस दिलेल्या सर्व मूलभूत आधिकारांचा प्रत्याहार (काढून घेणे) करू शकतो. ३५८व्या कलमानुसार कलम १९मधील नागरिकांचे आधिकार आणीबाणीच्या काळात आपोआप समाप्त होतात. म्हणजेच व्यवस्थेचे इतर काळी उदारमतवादी असलेले रूप या काळात अनुदार बनते. राज्यघटनेच्या ३५६व्या कलमानुसार राज्याची परिस्थिती नियंत्रणाबाहेर गेल्यास राज्याचा कारभार राष्ट्रपतींकडे देण्यात येतो. राज्याच्या विधीमंडळाचे काम या काळात संसद करते. या स्थितीस राष्ट्रपती राजवट असे म्हणतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>घटनादुरूस्त्या</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> राज्यघटनेच्या ३६८व्या कलमानुसार भारतीय संसदेस घटनेतील तरतुदी वाढवण्याचा, कमी करण्याचा वा बदलण्याचा आधिकार आहे. घटनादुरूस्तीचे विधेयक संसदेच्या दोन्ही सभागृहात मांडले जाणे व २/३ बहुमताने मंजूर होणे बंधनकारक आहे. घटनेच्या काही कलमांमधील दुरूस्त्यांना संसदेशिवाय किमान निम्म्या राज्यांच्या संमतीची गरज असते. संसदेच्या मान्यतेनंतर राष्ट्रपतीची स्वाक्षरी झाल्यावर ही दुरूस्ती अमलात येते.</div>

भारताचे संविधान किंवा भारताची राज्यघटना हे भारत देशाचे संविधान किंवा पायाभूत कायदा ( legal basis) आहे. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर हे रा...

भारतरत्न पुरस्कार

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgcHxXr4k4XfOvKGxenDqUtgN5MFQ2-V9oWILM_xSvqFKyieRAFdZq884xjFi05hWwQRcSHYLytsNxeeHF6bct5vXeuyNaKtjR4H4E6DLg1rg7gxjvtw06Ralp6bgIibXJjARcOsmoUCzHH/s1600/Bharat+Ratna+Award.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgcHxXr4k4XfOvKGxenDqUtgN5MFQ2-V9oWILM_xSvqFKyieRAFdZq884xjFi05hWwQRcSHYLytsNxeeHF6bct5vXeuyNaKtjR4H4E6DLg1rg7gxjvtw06Ralp6bgIibXJjARcOsmoUCzHH/s1600/Bharat+Ratna+Award.jpg" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> भारत रत्न हा भारतातील सर्वोच्च नागरी सन्मान आहे. देशासाठी सर्वोच्च त्याग करणार्या किंवा भारताची किर्ती जगभरात वृद्धीगंत करणार्या व्यक्तीस भारत रत्न हा सर्वोच्च नागरी सन्मान देवून गौरविले जाते. अशा व्यक्तींनी उभी हयात यासाठी घालविलेली असते. अनेकांना तर हा सन्मान मरणोत्तर दिला गेला आहे. आतापर्यंत समाज सेवा, कला, साहित्य, विज्ञान व तंत्रज्ञान, कारखानदारी ही क्षेत्रे व सनदी सेवा बजावलेल्या व्यक्तींनाच हा पुरस्कार दिला गेला आहे. १९५५ साली कायद्यात काही बदल करून मरणोपरांत ‘भारतरत्न’ देण्याची सोय उपलब्ध करून घेण्यात आली. त्यानंतर १२ जणांना मरणोपरांत भारतरत्न दिले गेलेले आहे. आत्तापर्यंत ४१ जणांना ‘हा अत्युच्च सन्मानाचा भारतरत्न पुरस्कार लाभलेला आहे. त्यात तीन नावे परदेशी व्यक्तींची आहेत.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> नुकतेच,भारतरत्न पुरस्काराच्या निवड प्रक्रियेत बदल करण्यात आला आहे.अतुलनीय कामगिरी बजावणाऱ्या लोकांनाही आता या पुरस्काराने सन्मानितकरता येऊ शकते.यातील निवडक श्रेणीला भारतरत्न देण्याची अट काढुन टाकण्यात आली आहे. तशी अधिसूचना व रजपत्र जारी करण्यात आले आहे. २ फेब्रुवारी १९५४ साली पहिला पुरस्कार डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांच्या हस्ते दिला गेला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> १९९२ साली नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांना मरणोपरांत ‘भारतरत्न’ प्रदान करण्यात आले होते. सुप्रीम कोर्टात दाखल केलेल्या एका जनहितयाचिकेचा आधार घेवून नेताजींना दिलेला हा पुरस्कार परत काढून घेण्यात आला. त्या याचिकेत नेताजींच्या मृत्युचा कुठलाही पुरावा उपलब्ध नसल्याने त्यांना मरणोपरांत ‘भारतरत्न’ पुरस्कार देणे अवैध आहे असा युक्तिवाद करण्यात आलेला होता.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <strong>पुरस्काराचे स्वरूप</strong><br /> <strong><br /></strong> <div style="text-align: justify;"> सुरुवातीला हा पुरस्कार म्हणजे ३५ मिमी व्यासाचे एक वर्तुळाकार सुवर्णपदक असावे अशी कल्पना होती. त्यावर एका बाजूवर मधोमध सूर्याची प्रतीमा, त्याच्या वरच्या बाजूला हिंदी भाषेत ‘भारतरत्न’ असे लिहिलेले असे व सूर्याच्या खालील बाजूस एक फुलांची माळ असावी. तसेच पदकाच्या दुसऱ्या बाजूस संबंधित राज्याचे प्रतिकचिन्ह आणि त्या राज्याचे ब्रीदवाक्य (motto) असावा. अशी एक कल्पना पुढे आली होती. पण नंतर वर्षभरात त्यात बदल होत जात सद्ध्या दिले जाणारे स्मृतीचिन्ह पक्के करण्यात आले. सध्याचे ‘भारतरत्न’ पुरस्काराचे स्वरुप म्हणजे एका सोनेरी पिंपळपानावर एका बाजूला मधोमध सूर्यप्रतीमा व तिच्याखाली ‘भारतरत्न’ असे शब्द व दुसऱ्या बाजूला देशाचे राष्ट्रीय चिन्ह “चौमुखी सिंहाची प्रतीमा’ अशा प्रकारचे पदक आहे. हा पुरस्कार मिळवणाऱ्यांना इतर कुठलीही विशेष पदवी किंवा मानधन वगैरे मिळत नाही. पण त्यांना Indian order of precedence मध्ये स्थान मिळते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <strong><span class="mw-headline" id=".E0.A4.B8.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.A4_.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A5.80.E0.A4.82.E0.A4.9A.E0.A5.80_.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A5.80">सन्मानित व्यक्तींची यादी</span></strong><br /> <strong><span class="mw-headline" id=".E0.A4.B8.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.A4_.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A5.80.E0.A4.82.E0.A4.9A.E0.A5.80_.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A5.80"><br /></span></strong> <table border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" class="wikitable"> <tbody> <tr> <td align="left"><b>क्रमांक</b></td> <td align="left"><b>                      नाव</b></td> <td align="left"><b>वर्ष</b></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A8" title="सर्वपल्ली राधाकृष्णन">डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%AE" title="इ.स. १८८८">१८८८</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%AB" title="इ.स. १९७५">१९७५</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AA" title="इ.स. १९५४">१९५४</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="चक्रवर्ती राजगोपालचारी">चक्रवर्ती राजगोपालचारी</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AD%E0%A5%AE" title="इ.स. १८७८">१८७८</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%A8" title="इ.स. १९७२">१९७२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AA" title="इ.स. १९५४">१९५४</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0_%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%B0_%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%9F_%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3" title="सर चंद्रशेखर वेंकट रमण">डॉ. चंद्रशेखर वेंकट रमण</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%AE" title="इ.स. १८८८">१८८८</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%A6" title="इ.स. १९७०">१९७०</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AA" title="इ.स. १९५४">१९५४</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>४.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8" title="भगवान दास">डॉ. भगवान दास</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AC%E0%A5%AF" title="इ.स. १८६९">१८६९</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AE" title="इ.स. १९५८">१९५८</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AB" title="इ.स. १९५५">१९५५</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>५.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%AE_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या">डॉ. मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AC%E0%A5%A7" title="इ.स. १८६१">१८६१</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A8" title="इ.स. १९६२">१९६२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AB" title="इ.स. १९५५">१९५५</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>६.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%82" title="पंडित जवाहरलाल नेहरू">जवाहरलाल नेहरू</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%AF" title="इ.स. १८८९">१८८९</a> -<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%AA" title="इ.स. १९६४">१९६४</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AB" title="इ.स. १९५५">१९५५</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>७.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6_%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AD_%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%A4" title="गोविंद वल्लभ पंत">गोविंद वल्लभ पंत</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%AD" title="इ.स. १८८७">१८८७</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A7" title="इ.स. १९६१">१९६१</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AD" title="इ.स. १९५७">१९५७</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>८.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%8B_%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B5_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87" title="धोंडो केशव कर्वे">डॉ. धोंडो केशव कर्वे</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AB%E0%A5%AE" title="इ.स. १८५८">१८५८</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A8" title="इ.स. १९६२">१९६२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AE" title="इ.स. १९५८">१९५८</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>९.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%A8_%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B0%E0%A5%89%E0%A4%AF" title="बिधन चंद्र रॉय">डॉ. बिधान चंद्र रॉय</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%A8" title="इ.स. १८८२">१८८२</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A8" title="इ.स. १९६२">१९६२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A7" title="इ.स. १९६१">१९६१</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१०.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%B7%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AE_%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%9F%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A4%A8" title="पुरूषोत्तम दास टंडन">पुरूषोत्तम दास टंडन</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%A8" title="इ.स. १८८२">१८८२</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A8" title="इ.स. १९६२">१९६२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A7" title="इ.स. १९६१">१९६१</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>११.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="राजेंद्र प्रसाद">डॉ. राजेंद्र प्रसाद</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%AA" title="इ.स. १८८४">१८८४</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A9" title="इ.स. १९६३">१९६३</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A8" title="इ.स. १९६२">१९६२</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१२.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8" title="झाकिर हुसेन">डॉ. झाकिर हुसेन</a>(<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AF%E0%A5%AD" title="इ.स. १८९७">१८९७</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%AF" title="इ.स. १९६९">१९६९</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A9" title="इ.स. १९६३">१९६३</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१३.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87" title="पांडुरंग वामन काणे">डॉ. पांडुरंग वामन काणे</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%A6" title="इ.स. १८८०">१८८०</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%A8" title="इ.स. १९७२">१९७२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%A9" title="इ.स. १९६३">१९६३</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१४.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="लाल बहादूर शास्त्री">लाल बहादूर शास्त्री</a> (मरणोत्तर) (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A6%E0%A5%AA" title="इ.स. १९०४">१९०४</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%AC" title="इ.स. १९६६">१९६६</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AC%E0%A5%AC" title="इ.स. १९६६">१९६६</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१५.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="इंदिरा गांधी">इंदिरा गांधी</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%AD" title="इ.स. १९१७">१९१७</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%AA" title="इ.स. १९८४">१९८४</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%A7" title="इ.स. १९७१">१९७१</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१६.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%9F_%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="वराहगिरी वेंकट गिरी">वराहगिरी वेंकट गिरी</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AF%E0%A5%AA" title="इ.स. १८९४">१८९४</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%A6" title="इ.स. १९८०">१९८०</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%AB" title="इ.स. १९७५">१९७५</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१७.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87._%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C" title="के. कामराज">के. कामराज</a> (मरणोत्तर) (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A6%E0%A5%A9" title="इ.स. १९०३">१९०३</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%AB" title="इ.स. १९७५">१९७५</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%AC" title="इ.स. १९७६">१९७६</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१८.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%B0_%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="मदर तेरेसा">मदर तेरेसा</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%A6" title="इ.स. १९१०">१९१०</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AD" title="इ.स. १९९७">१९९७</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%A6" title="इ.स. १९८०">१९८०</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>१९.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%87" title="विनोबा भावे">आचार्य विनोबा भावे</a> (मरणोत्तर) (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AF%E0%A5%AB" title="इ.स. १८९५">१८९५</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%A8" title="इ.स. १९८२">१९८२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%A9" title="इ.स. १९८३">१९८३</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२०.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8_%E0%A4%85%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A4%AB%E0%A4%BE%E0%A4%B0_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="खान अब्दुल गफार खान">खान अब्दुल गफार खान</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AF%E0%A5%A6" title="इ.स. १८९०">१८९०</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%AE" title="इ.स. १९८८">१९८८</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%AD" title="इ.स. १९८७">१९८७</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२१.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E2%80%8D%E0%A4%AE.%E0%A4%9C%E0%A5%80._%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A8" title="ए‍म.जी. रामचंद्रन">एम. जी. रामचंद्रन</a> (मरणोत्तर) (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%AD" title="इ.स. १९१७">१९१७</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%AD" title="इ.स. १९८७">१९८७</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AE%E0%A5%AE" title="इ.स. १९८८">१९८८</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२२.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0" title="भीमराव रामजी आंबेडकर">भीमराव रामजी आंबेडकर</a> (मरणोत्तर) (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AF%E0%A5%A7" title="इ.स. १८९१">१८९१</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AC" title="इ.स. १९५६">१९५६</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A6" title="इ.स. १९९०">१९९०</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२३.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%A8_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%BE" title="नेल्सन मंडेला">नेल्सन मंडेला</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%AE" title="इ.स. १९१८">१९१८</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%A9" title="इ.स. २०१३">२०१३</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A6" title="इ.स. १९९०">१९९०</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२४.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%80" title="राजीव गांधी">राजीव गांधी</a> (मरणोत्तर) (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%AA" title="इ.स. १९४४">१९४४</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A7" title="इ.स. १९९१">१९९१</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A7" title="इ.स. १९९१">१९९१</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२५.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%88_%E0%A4%AA%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="वल्लभभाई पटेल">सरदार वल्लभभाई पटेल</a> ( मरणोत्तर) (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AD%E0%A5%AB" title="इ.स. १८७५">१८७५</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%A6" title="इ.स. १९५०">१९५०</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A7" title="इ.स. १९९१">१९९१</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२६.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88" title="मोरारजी देसाई">मोरारजी देसाई</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AF%E0%A5%AC" title="इ.स. १८९६">१८९६</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AB" title="इ.स. १९९५">१९९५</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A7" title="इ.स. १९९१">१९९१</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२७.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8C%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE_%E0%A4%85%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE_%E0%A4%86%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="मौलाना अबुल कलाम आझाद">मौलाना अबुल कलाम आझाद</a> (मरणोत्तर) (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AE%E0%A5%AE" title="इ.स. १८८८">१८८८</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%AE" title="इ.स. १९५८">१९५८</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A8" title="इ.स. १९९२">१९९२</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२८.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%87._%E0%A4%86%E0%A4%B0._%E0%A4%A1%E0%A5%80._%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BE" title="जे. आर. डी. टाटा">जे. आर. डी. टाटा</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A6%E0%A5%AA" title="इ.स. १९०४">१९०४</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A9" title="इ.स. १९९३">१९९३</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A8" title="इ.स. १९९२">१९९२</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>२९.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%A4_%E0%A4%B0%E0%A5%87" title="सत्यजित रे">सत्यजित रे</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A8%E0%A5%A8" title="इ.स. १९२२">१९२२</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A8" title="इ.स. १९९२">१९९२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A8" title="इ.स. १९९२">१९९२</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३०.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B8" title="सुभाषचंद्र बोस">सुभाषचंद्र बोस</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AF%E0%A5%AD" title="इ.स. १८९७">१८९७</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%AB" title="इ.स. १९४५">१९४५</a>) (नंतर परत घेतले)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%A8" title="इ.स. १९९२">१९९२</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३१.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F.%E0%A4%AA%E0%A5%80.%E0%A4%9C%E0%A5%87._%E0%A4%85%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B2_%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AE" title="ए.पी.जे. अब्दुल कलाम">ए. पी. जे. अब्दुल कलाम</a> (जन्म <a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A9%E0%A5%A7" title="इ.स. १९३१">१९३१</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AD" title="इ.स. १९९७">१९९७</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३२.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%9D%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2_%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BE" title="गुलझारीलाल नंदा">गुलझारीलाल नंदा</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AF%E0%A5%AE" title="इ.स. १८९८">१८९८</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AE" title="इ.स. १९९८">१९९८</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AD" title="इ.स. १९९७">१९९७</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३३.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%BE_%E0%A4%86%E0%A4%B8%E0%A4%AB_%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="अरुणा आसफ अली">अरुणा आसफ अली‎</a> (मरणोत्तर)(<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A6%E0%A5%AC" title="इ.स. १९०६">१९०६</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AB" title="इ.स. १९९५">१९९५</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AD" title="इ.स. १९९७">१९९७</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३४.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%AE.%E0%A4%8F%E0%A4%B8._%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80" title="एम.एस. सुब्बुलक्ष्मी">एम.एस. सुब्बुलक्ष्मी</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%AC" title="इ.स. १९१६">१९१६</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AA" title="इ.स. २००४">२००४</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AE" title="इ.स. १९९८">१९९८</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३५.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="चिदंबरम्‌ सुब्रमण्यम्">चिदंबरम्‌ सुब्रमण्यम्</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%A6" title="इ.स. १९१०">१९१०</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%A6" title="इ.स. २०००">२०००</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AE" title="इ.स. १९९८">१९९८</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३६.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3" title="जयप्रकाश नारायण">जयप्रकाश नारायण</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A6%E0%A5%A8" title="इ.स. १९०२">१९०२</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%AF" title="इ.स. १९७९">१९७९</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AE" title="इ.स. १९९८">१९९८</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३७.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%B0" title="रवी शंकर">रवी शंकर</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A8%E0%A5%A6" title="इ.स. १९२०">१९२०</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%A8" title="इ.स. २०१२">२०१२</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AF" title="इ.स. १९९९">१९९९</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३८.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8" title="अमर्त्य सेन">अमर्त्य सेन</a> (जन्म <a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A9%E0%A5%A9" title="इ.स. १९३३">१९३३</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AF" title="इ.स. १९९९">१९९९</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>३९.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%88" title="गोपीनाथ बोरदोलोई">गोपीनाथ बोरदोलोई‎</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A8%E0%A5%AD" title="इ.स. १९२७">१९२७</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AB%E0%A5%A6" title="इ.स. १९५०">१९५०</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AF%E0%A5%AF" title="इ.स. १९९९">१९९९</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>४०.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A4%B0" title="लता मंगेशकर">लता मंगेशकर</a> (जन्म <a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A8%E0%A5%AF" title="इ.स. १९२९">१९२९</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%A7" title="इ.स. २००१">२००१</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>४१.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%81" title="बिस्मिल्ला खाँ">बिसमिल्ला खान</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A7%E0%A5%AC" title="इ.स. १९१६">१९१६</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AC" title="इ.स. २००६">२००६</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%A7" title="इ.स. २००१">२००१</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>४२.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8_%E0%A4%9C%E0%A5%8B%E0%A4%B6%E0%A5%80" title="भीमसेन जोशी">भीमसेन जोशी</a> (<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A8%E0%A5%A8" title="इ.स. १९२२">१९२२</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%A7" title="इ.स. २०११">२०११</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A6%E0%A5%AE" title="इ.स. २००८">२००८</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>४३.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80.%E0%A4%8F%E0%A4%A8.%E0%A4%86%E0%A4%B0.%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5" title="सी.एन.आर.राव">सी.एन.आर.राव</a> (जन्म <a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A8%E0%A5%AF" title="इ.स. १९२९">१९२९</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%A9" title="इ.स. २०१३">२०१३</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>४४.</b></td> <td align="left"><a class="mw-redirect" href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%82%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B0" title="सचिन तेंडूलकर">सचिन तेंडूलकर</a> (जन्म <a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AD%E0%A5%A9" title="इ.स. १९७३">१९७३</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%A9" title="इ.स. २०१३">२०१३</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>४५.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%A8_%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%AF" title="मदनमोहन मालवीय">मदनमोहन मालवीय</a> (जन्म <a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AE%E0%A5%AC%E0%A5%A7" title="इ.स. १८६१">१८६१</a>-<a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%AA%E0%A5%AC" title="इ.स. १९४६">१९४६</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%AA" title="इ.स. २०१४">२०१४</a></td> </tr> <tr> <td align="left"><b>४६.</b></td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9F%E0%A4%B2%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A5%80" title="अटलबिहारी वाजपेयी">अटलबिहारी वाजपेयी</a> (जन्म <a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A7%E0%A5%AF%E0%A5%A8%E0%A5%AA" title="इ.स. १९२४">१९२४</a>)</td> <td align="left"><a href="http://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8._%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%A7%E0%A5%AA" title="इ.स. २०१४">२०१४</a></td> </tr> </tbody> </table> <br /> <div style="text-align: center;"> <em>हा लेख  www.wikipedia.org वरून  घेण्यात आला आहे.</em></div>

भारत रत्न हा भारतातील सर्वोच्च नागरी सन्मान आहे. देशासाठी सर्वोच्च त्याग करणार्या किंवा भारताची किर्ती जगभरात वृद्धीगंत करणार्या व्यक...