वस्तू व सेवा कर विधेयक ( Good And Service Tax Bill ) म्हणजे काय?

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhq6dYwJpoBUOowWZUwOItOLK4ljOC5kQB5S6zLorEbhiTAlxLwrGbxhV94bdAf5NxbknQikISMAu4wfiR2-2BUd1QzWs14cuaYKyj1X2EJpCiqpg5UWeZL9krKLn8IjpzigomOecX0A6nO/s1600/GST.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="131" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhq6dYwJpoBUOowWZUwOItOLK4ljOC5kQB5S6zLorEbhiTAlxLwrGbxhV94bdAf5NxbknQikISMAu4wfiR2-2BUd1QzWs14cuaYKyj1X2EJpCiqpg5UWeZL9krKLn8IjpzigomOecX0A6nO/s200/GST.jpg" width="200" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> सरकारने वस्तू व सेवा कर सुरू करण्याविषयी मांडलेले घटनादुरुस्ती विधेयक लोकसभेत संमत झाले आहे, खरेतर भाजपने सत्तेबाहेर असताना त्याला विरोध केला होता, पण सत्तेवर आल्यानंतर मात्र या विधेयकाचा आग्रह धरला. अप्रत्यक्ष कर सुधारणांचा भाग म्हणून केळकर समितीने २००३ मध्ये अशा कराची शिफारस केली होती त्यानंतर २००६ मध्ये युपीए सरकारने जीएसटी विधेयक तयार केले व २०११ मध्ये ते मांडले होते. १९४७ नंतरचे सर्वात महत्त्वाचे करसुधारणा विधेयक म्हणून वस्तू व सेवा कर विधेयकाचे महत्त्व आहे. या विधेयकामुळे केंद्रीय अबकारी कर, राज्याचा मूल्यवर्धित कर (व्हॅट), करमणूक कर, जकात, प्रवेश कर, चैनीच्या वस्तूवरील कर, खरेदी कर हे असणार नाहीत त्या ऐवजी एकच कर असेल. वस्तू व सेवा करात दारूचा समावेश नाही. पेट्रोल व डिझेल या कराअंतर्गत विशिष्ट कालावधीनंतर आणले जातील. </div> <div align="justify"> <br /></div> <div align="justify"> <b>जीएसटी म्हणजे..</b></div> <div align="justify"> <br /> जीएसटी म्हणजे वस्तू व सेवा कर असून तो वस्तू किंवा सेवांवर हा एकच कर यापुढे लागू राहील. अनेक विकसित देशात याच पद्धतीची करप्रणाली अस्तित्वात आहे. त्यामुळे कर आकारणीत सुटसुटीतपणा येणार आहे.</div> <div align="justify"> <br /></div> <div align="justify"> <b>कलम २४६ ए म्हणजे काय? त्यामुळे राज्यांना करविषयक अधिकार कसे मिळतील?</b></div> <div align="justify"> <br /> २४६ ए या नवीन कलमानुसार संसद व राज्याचे विधिमंडळ काही अटींच्या अधीन राहून वस्तू व सेवा कर लागू करू शकेल किंवा त्यासंबंधी कायदा करू शकेल.</div> <div align="justify"> <br /></div> <div align="justify"> <b>वस्तू व सेवा कर हा इतर सर्व करांची जागा घेणार आहे असे म्हणतात. त्यातील राज्याच्या व केंद्राच्या कुठल्या करांना तो एकच पर्याय असेल?</b></div> <div align="justify"> <br /> केंद्रीय करातील केंद्रीय अबकारी कर, अतिरिक्त अबकारी शुल्क, विशेष अतिरिक्त सीमा शुल्क, मेडिसिनल अँड टॉयलेट प्रिपरेशन (एक्साइज डय़ूटी) अ‍ॅक्ट १९५५, सेवा कर, अतिरिक्त सीमा शुल्क, केंद्रीय अधिभार व उपकर हे सर्व कर जीएसटीमुळे राहणार नाहीत. राज्यांचे मूल्यवर्धित कर, विक्री कर, लॉटरी, जुगार व सट्टेबाजीवरील कर, करमणूक कर ( स्थानिक संस्था कर वगळता), राज्याचे उपकर, अधिभार, चैनीच्या वस्तूंवरील कर, खरेदी कर, जकात व प्रवेश कर हे सर्व कर राहणार नाहीत.</div> <div align="justify"> <br /></div> <div align="justify"> <b>करआकारणीची पद्धत कशी असेल ?</b></div> <div align="justify"> <br /> कर आकारणीसाठी जीएसटी मंडळ स्थापन करण्यात येईल त्याचे अध्यक्ष केंद्रीय अर्थमंत्री असतील व सदस्य अर्थ राज्यमंत्री असतील. कु ठल्याही एका राज्याचे अर्थ मंत्री उपाध्यक्ष असतील तर इतर राज्यांचे अर्थमंत्री सदस्य असतील. मतदानात केंद्राचा वाटा एक तृतीयांश व राज्यांचा दोन तृतीयांश असेल. म्हणजेच जीएसटी मंडळात एक तृतीयांश सदस्य केंद्राचे तर दोन तृतीयांश राज्यांचे असतील.कुठलाही कर आकारताना ७५ टक्के मतांची आवश्यकता असेल. केंद्र व राज्ये यांना कर आकारणीचा समांतर अधिकार असेल.</div> <div align="justify"> <br /></div> <div align="justify"> <b>जीएसटीमुळे राज्यांना महसूल बुडण्याची भीती वाटते त्यावर उपाय काय?</b></div> <div align="justify"> <br /> राज्यांना महसूल बुडण्याची भीती वाटत असली तरी जीएसटी लागू केल्यानंतर राज्यांना पहिली पाच वर्षे केंद्र सरकार महसुलातील तोटा भरून देईल. वस्तू व सेवांवर हा कर लावण्यात येईल. ज्या राज्यातील ग्राहक जास्त असतील त्या राज्यांना करात जास्त वाटा मिळेल. हा निकष बघता उत्तर प्रदेश, पश्चिम बंगाल, केरळ यांना करात जास्त वाटा मिळेल. तामिळनाडू, महाराष्ट्र व गुजरात या राज्यांना महसूल बुडण्याची भीती वाटते आहे त्यांना भरपाई दिली जाईल. किमान दोन वर्षे वस्तूंवर ०.१ टक्के जादा कर आकारणी केली जाईल. जादाचा महसूल ज्या राज्यात वस्तूंची निर्मिती झाली त्यांना मिळेल. पहिली तीन वर्षे राज्यांना १०० टक्के भरपाई दिली जाणार आहे.चौथ्या वर्षी ७५ टक्के तर पाचव्या वर्षी ५० टक्के भरपाई दिली जाईल. राज्यांचा महसूल न बुडता हा कर रेव्हेन्यू न्यूट्रल रेट) २७ टक्के राहील अशी अटकळ असली तरी तो १८ टक्के ठेवला तरी महसूल बुडणार नाही असे अर्थमंत्री जेटली यांचे म्हणणे आहे.</div> <div align="justify"> <br /></div> <div align="justify"> 'वस्तू व सेवा कर म्हणजे जीएसटी विधेयक हे सर्वाच्या फायद्याचे आहे, त्यामुळे देशांतर्गत उत्पादन वाढीस चालना मिळेल व महसुलातही वाढ होईल. राज्यांनी या विधेयकावर महसूल गमावण्याची भीती बाळगू नये कारण हे विधेयक अमलात आणल्यानंतर केंद्र व राज्य सरकार यांना वस्तू व सेवांवर कर लावण्याचे समांतर अधिकार राहतील. जेव्हा मूल्यवर्धित कर लागू करण्यात आला होता, तेव्हा राज्यांनी पाच वर्ष नुकसान भरपाई मागितली पण सहाव्या वर्षी एकाही राज्याने भरपाई मागितली नाही. त्यामुळे राज्यांनी महसूल गमावण्याची भीती बाळगू नये. उलट वस्तू व सेवा करामुळे व्यापार-व्यवसाय करणे सोपे होईल. व्यापार वाढेल व राज्यांना करातून मिळणारे उत्पन्न बुडणार नाही. हे विधेयक आणण्याची प्रक्रिया एनडीए सरकारने २००३ मध्ये सुरू केली. गेल्या यूपीए सरकारने ते पुढे नेले. संसदेच्या स्थायी समितीनेही त्यावर अडीच वर्ष विचार केला. १९५० पासून कुठल्याही विधेयकावर इतकी विस्तृत चर्चा झाली नाही, असे आपल्याला वाटते.' <br /> अर्थमंत्री अरुण जेटली.</div> <div align="justify"> <br /></div> <div align="justify"> संकलन : राजेंद्र येवलेकर<b> </b> </div> <div style="text-align: left;"> स्रोत:-<a href="http://www.loksatta.com/arthasatta-news/good-and-service-tax-bill-1099830/" target="_blank">लोकसत्ता</a> </div>

सरकारने वस्तू व सेवा कर सुरू करण्याविषयी मांडलेले घटनादुरुस्ती विधेयक लोकसभेत संमत झाले आहे, खरेतर भाजपने सत्तेबाहेर असताना त्याला विरो...

दहावी - बारावीनंतर रोजगार संधी

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh7YHKQk3FCFCkOYZAlRvoWhcsbzSX-dGJIKJeNEB1iNj2atc0I1lppACZzkcVX2kMOMqq01gZl5ZcP6OiJVOaxsJSh_Y3yDhbkPrJXqBbfibtlIIeTtZxY_xlPaJhSB8VYtxWCOcuz_uXm/s1600/SNIMAGE16291_Alekh.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh7YHKQk3FCFCkOYZAlRvoWhcsbzSX-dGJIKJeNEB1iNj2atc0I1lppACZzkcVX2kMOMqq01gZl5ZcP6OiJVOaxsJSh_Y3yDhbkPrJXqBbfibtlIIeTtZxY_xlPaJhSB8VYtxWCOcuz_uXm/s1600/SNIMAGE16291_Alekh.jpg" /></a></div> <div style="text-align: justify;">  </div> <div style="text-align: justify;"> पारंपरिक शिक्षण घेऊन नोकरीचा शोध घेण्यापेक्षा ज्या क्षेत्रांमध्ये रोजगाराच्या प्रचंड संधी उपलब्ध आहेत त्याचा फायदा घेऊन विद्यार्थी आपले भविष्य घडवू शकतात. विविध क्षेत्रांमध्ये सध्या उपलब्ध असलेल्या अनेक रोजगारांच्या संधीकरिता केवळ उच्च शिक्षणाची आवश्यकता नाही. त्याकरिता १२ वी, १० वी पास किंवा १० वी नापास तसेच अल्पशिक्षितांकरिता सुध्दा रोजगाराच्या मोठ्या प्रमाणात संधी उपलब्ध आहेत. त्याकरिता आपली आवड, कल व प्रशिक्षण यांची योग्य सांगड घातली तर, रोजगाराची संधी आपल्याकडे आपोआप चालून येईल.</div> <div style="text-align: justify;"> <br />जेम्स अँड ज्युवेलरी डिझायनिंग व मॅन्युफॅक्चरींग, विमान सेवा, करमणूक व प्रसार माध्यम उद्योग, समांतर वैद्यकीय (पॅरामेडिकल) व्यवसाय, पर्यटन, हॉटेल व केटरिंग उद्योग आदी क्षेत्रांमध्ये मनुष्यबळाची मागणी जास्त परंतु पुरवठा कमी अशी स्थिती आहे. त्यामुळे या व्यवसायाची माहिती घेऊन प्रशिक्षण पूर्ण केल्यास नोकरीची संधी आपोआप चालून येणार आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /><b>करमणूक व प्रसार माध्यम उद्योग :</b></div> <div style="text-align: justify;"> <br />करमणूक व प्रसार उद्योग क्षेत्रामध्ये वर्तमान पत्र, न्यूज एजन्सी, रेडिओ, दूरदर्शन, फिल्म डिव्हीजन, अँडव्हर्टायझिंग एजन्सीज, एनीमेशन, पब्लिक ओपीनियन अँड रिसर्च इन्स्टीट्यूट मॅगझीन्स, बुक पब्लिशिंग हाऊसेस आदींचा समावेश आहे. फेडरेशन ऑफ इंडियन चेंबर्स ऑफ कॉमर्स अँड इंडस्ट्री (FIICI) ह्यांच्या संशोधनानुसार सन २०१० पर्यंत या उद्योगातील गुंतवणूक सुमारे रु.३५३०० कोटी होती ही गुंतवणूक २०११-१२ वर्षात सुमारे २० टक्क्यांनी वाढणार आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /><b>रोजगाराच्या उपलब्ध संधी :</b></div> <div style="text-align: justify;"> <br />येत्या चार - पाच वर्षामध्ये सुमारे ३०० नवीन एफ एम रेडिओ स्टेशन्स् सुरु होणार असून इंडियन एक्स्प्रेसच्या अहवालावरुन त्यामध्ये कमीत कमी १५००० ते २०००० रोजगाराच्या संधी प्रत्यक्षरित्या तसेच अप्रत्यक्षरित्या कमीत कमी १०००० रोजगाराच्या संधी निर्माण होणार आहेत. तसेच ऍनिमेशन क्षेत्रामध्ये ३,००,००० पेक्षा अधिक रोजगाराच्या संधी निर्माण होणार आहेत व या क्षेत्रात कुशल कामगारांची तिव्रतेने कमतरता भासत आहे. त्याचप्रमाणे वर्तमान पत्र, न्जूज एजन्सी, दूरदर्शन, फिल्म डिव्हीजन, ॲडव्हार्टायझिंग एजन्सीज यामध्ये सुध्दा दिवसेंदिवस कुशल मनुष्यबळाची गरज वाढत आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br />योग्य व कुशल कामगारांच्या कमतरतेमुळे या क्षेत्रात रोजगाराच्या भरपूर संधी उपलब्ध आहेत. त्यामुळे इयत्ता १२ वी उत्तीर्ण किंवा पदवीधर उमेदवारांनी या क्षेत्रातील एखादा कोर्स केल्यास त्याला अतिशय कमी कालावधीमध्ये आर्थिक स्थैर्य मिळून त्याला स्वत:च्या पायावर उभे राहण्याची सुवर्ण संधी मिळू शकेल.</div> <div style="text-align: justify;"> <br />भारतीय विद्याभवन, गिरगाव, मुंबई गोखले एज्युकेशन सोसायटी, नाशिक डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ, औरंगाबाद एच.आर.कॉलेज, मुंबई पुणे विद्यापीठाचा इलेक्ट्रॉनिक सायन्स विभाग इन्स्टिटयूट ऑफ ब्रॉड कास्टिंग ॲन्ड कम्युनिकेशन, भवन्स कॉलेजजवळ, अंधेरी तसेच मुंबईत चर्चगेट जवळील के.सी.कॉलेज, नरसी मॉन्जी इन्स्टिटयूट आदी संस्थांमध्ये वरील विषयासाठी प्रशिक्षण दिले जाते.<br />भारतीय नागरी विमान मंत्रालयाने जवळजवळ दुप्पट म्हणजे ५० लाख प्रवासी भारतास भेट देतील असे नियोजन आखले आहे. त्यामुळे प्रसिध्दी, जाहिरात, मार्केटींग आणि आर्थिक उलाढाल इ.विविध परस्परावलंबी क्षेत्रेही मोठ्याप्रमाणात खुली झाली आहेत. येत्या १० वर्षात ४० लाख रोजगाराच्या संधी उपलब्ध होणार आहेत. म्हणूनच महत्वाकांक्षी आणि पदोपदी आव्हान स्वीकारु इच्छिणाऱ्या युवकांना विमानसेवेची ही उत्तम संधी आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /><b>जेम्स अँड ज्युवेलरी डिझायनिंग व मॅन्युफॅक्चरींग :</b></div> <div style="text-align: justify;"> <br />भारत हा जगामध्ये हिऱ्याचा तिसऱ्या क्रमांकाचा ग्राहक आहे. भारताच्या एकूण निर्यातीमध्ये १२ टक्के निर्यात ही केवळ डायमंड व ज्युवेलरी उद्योगाची आहे. जगभरात ३००० भारतीय ज्युवेलरी कार्यालये वितरण व विक्रीसाठी पसरलेली आहेत. दरवर्षी ३० टक्के प्रमाणे जेम्स आणि ज्युवेलरी उद्योगाची वाढ व विस्तार होत आहे. केवळ मुंबईतील सीप्झ (Seepz) अंधेरी विभागात ६८ ज्यूवेलरी युनिट असून सिप्झबाहेर अंदाजे ५०० लहान मोठे युनिट्स आहेत. इतरत्र १०० कारखाने असून १५० कारखाने सीप्झ येथे सुरु होण्याच्या प्रतिक्षेत आहेत. ही आकडेवारी केवळ मुंबईतील असून राष्ट्रीय पातळीवर विशेषत : सुरत व जयपूर येथील हा उद्योग<br />विस्तारत असून प्रशिक्षित मनुष्यबळाची खूप कमतरता आहे. बृहन्मुंबई विभागातच आज या क्षेत्रात १०,००० आसपास नोकऱ्या उपलब्ध आहेत.</div> <div style="text-align: justify;"> <br />सेंटर फॉर मॉनिटरींग ऑफ इंडियन इकॉनॉमी व जेम्स अँड ज्युवेलरी एक्सपोर्ट प्रमोशन कौन्सिल यांनी केलेल्या पाहणीनुसार हे उद्योगक्षेत्र अपेक्षित असलेले १६ बिलीयन डॉलरचे लक्ष पार करणार आहे. यामुळे या उद्योगातरोजगाराच्या संधी मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहेत. यासाठी मुंबईत सेंट झेवीयर कॉलेज, धोबी तलाव तसेच इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ जेम्स अँड ज्वेलरी, एमआयडीसी, अंधेरी (पूर्व) येथे प्रशिक्षणाची सोय उपलब्ध आहे. प्रशिक्षण पूर्ण करुन नोकरी मिळविणे शक्य आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /><b>समांतर वैद्यकीय (पॅरामेडिकल व्यवसाय) :</b></div> <div style="text-align: justify;"> <br />वैद्यकीय क्षेत्रामध्ये तांत्रिक युगामुळे नवीन क्रांती घडून येत असून हे क्षेत्र दिवसेंदिवस विस्तारत आहे. या क्षेत्रामध्ये कोट्यावधी रकमेची आर्थिक उलाढाल होत असून भविष्य काळामध्ये अनेक नवीन उपचार पध्दती येत आहेत. यामुळेच या क्षेत्रांमध्ये असंख्यप्रमाणात रोजगार व स्वयंरोजगाराच्या संधी उपलब्ध होत आहेत. गरज आहे त्या संधीचे लाभ घेऊन भविष्यामध्ये स्थिरता प्राप्त करुन घेण्याची.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /><b>शिक्षणानंतर काय ?</b></div> <div style="text-align: justify;"> <br />यासाठी शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालय, नागपूर येथे प्रशिक्षण घेण्याची सोय आहे. विद्यार्थ्यांनी याकरिता या महाविद्यालयाशी संपर्क साधायचा आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /><b>पर्यटन हॉटेल व केटरिंग उद्योग :</b></div> <div style="text-align: justify;"> <br />हॉटेल व्यवसायाला मनुष्यबळाची गरज असून या उद्योगाच्या गतीचा विचार करता या पुढेही ही गरज वाढणार आहे. त्यामुळे इयत्ता दहावी, बारावी किंवा पदवी नंतर जे उमेदवार हॉटेल व पर्यटन या व्यवसायातील अभ्यासक्रमाला प्राधान्य देतील त्यांना अतिशय कमी कालावधीमध्ये आर्थिक स्थैर्य प्राप्त होऊन स्वत:च्या पायावर उभे राहण्यास मदत मिळेल. याशिवाय त्याला प्राप्त होणाऱ्या अनुभवातून भविष्यामध्ये तो स्वतंत्रपणे व्यवसाय करु शकेल. या व्यवसायामध्ये पुरुष तसेच महिला उमेदवारांना सुध्दा करिअर करण्याची सुवर्ण संधी उपलब्ध आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /><b>उपलब्ध रोजगार :</b></div> <div style="text-align: justify;"> <br />अमरावती विद्यापीठ, अमरावती भारती विद्यापीठ, नवी मुंबई तसेच कात्रज पुणे येथील डायरेक्टोरेट ऑफ टेक्नीकल इन्स्टिट्यूट , महापालिका मार्ग मुंबई डायरेक्टोरेट ऑफ व्होकॅशनल इन्स्टिट्यूट डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर विद्यापीठ, औरंगाबाद डॉ.डी.वाय.पाटील इन्स्टिट्यूट, नेरुळ, नवी मुंबई तसेच पिंपरी, पुणे आणि इन्स्टिट्यूट ऑफ हॉटेल मॅनेजमेंट, दादर आदी ठिकाणी प्रशिक्षणाची सुविधा उपलब्ध आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: center;"> स्त्रोत : <a class="external-link ext-link-icon" href="http://www.mahanews.gov.in/Home/HomeDetails.aspx?str=FnlpdUR/stE=" target="_blank" title="external link to open in new window">महान्यूज</a></div>

  पारंपरिक शिक्षण घेऊन नोकरीचा शोध घेण्यापेक्षा ज्या क्षेत्रांमध्ये रोजगाराच्या प्रचंड संधी उपलब्ध आहेत त्याचा फायदा घेऊन विद्यार्थी आप...

महाराष्ट्राचा इतिहास

<div style="text-align: justify;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXCu8MiyPzuESWl9NPntFcPcDCiQZOIFjfn0CfzELmiP2aTCLXRJ2LxfI31DZe6CmVaVVHQ3oqwlTFwrT0n20w8ACYtdYghttZOS3ZI2BKKR31dWq5_Qv7Q1sLYBnZox3g5oic9CRRAYwE/s1600/SNAIMAGE74193Aapli_Marathi.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXCu8MiyPzuESWl9NPntFcPcDCiQZOIFjfn0CfzELmiP2aTCLXRJ2LxfI31DZe6CmVaVVHQ3oqwlTFwrT0n20w8ACYtdYghttZOS3ZI2BKKR31dWq5_Qv7Q1sLYBnZox3g5oic9CRRAYwE/s1600/SNAIMAGE74193Aapli_Marathi.jpg" /></a><span class="contentPopup" id="CPH_DataList1_Label3_0"><span style="font-size: small;"></span></span></div> <div style="text-align: justify;"> <span class="contentPopup" id="CPH_DataList1_Label3_0"><span style="font-size: small;">बऱ्याचशा स्पर्धा परीक्षांमध्ये सामान्य अध्ययन या विषयामध्ये आपल्या शालेय विषयातले इतिहास, भूगोल आणि नागरिकशास्त्रसारखे बऱ्याच विद्यार्थ्यांना कंटाळवाणे वाटणारे विषय असतात, पण हेच विषय आपल्या पुढच्या अभ्यासाचा आणि आयुष्याचा पाया आहे.  त्यात प्रामुख्याने १८८५ ते १९४७ पर्यंत महाराष्ट्रात घडलेल्या घडामोडींचा समावेश होतो. यात खालील घटकांचा समावेश होतो. मुख्यत्वे 'महाराष्ट्राच्या इतिहासा'चा प्रभाव जाणवतो. <br /> <br /> ० महाराष्ट्रातील सामाजिक सुधारणा<br /> ० महाराष्ट्रातील आर्थिक सुधारणा<br /> ० राजकीय पुढाऱ्यांचे कार्य/ समाजसुधारकांचे कार्य<br /> ० वर्तमानपत्रे व शैक्षणिक संस्थांचे कार्य<br /> ० महाराष्ट्रातील चळवळी<br /> या सर्व घटकांचा आपण थोडक्यात आढावा घेणार आहोत.<br /> <b><br /> महाराष्ट्रातील सामाजिक सुधारणा : </b>१९ व्या शतकात सामाजिक जागृतीची सुरुवात महाराष्ट्र व बंगालमध्ये मोठय़ा प्रमाणावर झाली. त्यात प्रामुख्याने प्रार्थनासमाज (न्या. रानडे), आर्य समाज (स्वामी दयानंद सरस्वती) व सत्यशोधक समाजाची (महात्मा फुले) स्थापना महाराष्ट्रात झाली. नंतरच्या काळात थिऑसॉफिकल सोसायटी (डॉ. अ‍ॅनी बेझंट), रामकृष्ण मिशन (स्वामी विवेकानंद)च्या माध्यमातून महाराष्ट्रातील उपेक्षित, कष्टकरी व दलित समाजासाठी विशेष कार्य केले. स्वातंत्र्य चळवळीसोबतच बहुजन समाजाचा विकास व्हावा म्हणून विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी डिप्रेस्ड क्लासेस मिशनची स्थापना केली.<br /> <br /> <b>आर्थिक सुधारणा :</b> ब्रिटिश काळात मुंबई हे कापूस व्यापाराचे प्रमुख केंद्र होते. १८८० साली नारायणराव लोखंडे यांनी कामगारांसाठी मिल हॅण्ड असोसिएशन सोसायटीची स्थापना केली. १९०५ साली लॉर्ड कर्झनने उद्योगधंदे, व्यापार व तांत्रिक शिक्षणाच्या सोयी केल्या. १९२० मध्ये टाटांचा जलविद्युत प्रकल्प खोपोली येथे सुरू झाला. महाराष्ट्रातील पहिली कागद गिरणी 'डेक्कन पेपर मिल' १८८७ मध्ये सुरू झाली. २३ डिसेंबर १९४० रोजी वालचंद हिराचंद या महाराष्ट्रीय उद्योजकाने 'हिंदुस्थान एअरक्राफ्ट' ही विमान कंपनी स्थापन केली. थोडक्यात, स्वातंत्र्यपूर्व काळात महाराष्ट्र सामाजिक व आर्थिक सुधारणेत देशात आघाडीवर होता. या घटकांवर विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांमध्ये या सुधारणांना कारणीभूत असणाऱ्या संघटना, त्यांची स्थापना, संघटनेशी संबंधित नेते याबाबत प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.<br /> <br /> <b>राजकीय पुढारी व समाजसुधारकांचे कार्य:</b> स्वातंत्र्यलढय़ात सहभागी असलेले महाराष्ट्रातील राजकीय पुढारी व समाजसुधारक यांच्या नेतृत्वावर आधारित प्रश्न विचारले जातात. जसे- 'सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे काय?' या आशयाचा 'केसरी'तून लेख लिहिणारे लोकमान्य टिळक, महात्मा गांधींचे राजकीय गुरू गोपाळकृष्ण गोखले, न्या. महादेव गोविंद रानडे, 'मुंबईचा सिंह' म्हणून ओळखले जाणारे फिरोजशहा मेहता, भारताचे पितामह म्हणून ओळखले जाणारे दादाभाई नौरोजी, 'भूदान चळवळी'चे नेते विनोबा भावे, मातृभूमीसाठी जन्मठेपेची शिक्षा भोगणारे स्वा. सावरकर यांसारख्या नेत्यांनी स्थापन केलेल्या संघटना, त्यांनी लिहिलेली पुस्तके, त्यांनी सुरू केलेल्या चळवळी, त्यांचे जन्मवर्ष, जन्मठिकाण याबाबत प्रश्न विचारले जातात.<br /> <b><br /> वर्तमानपत्रे व शैक्षणिक संस्था :</b> भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत राष्ट्रवादाची भावना निर्माण करणाऱ्या घटकांपैकी महत्त्वाचे घटक म्हणजे देशाच्या वेगवेगळ्या भागांत सुरू झालेली वर्तमानपत्रे, साप्ताहिके, मासिके व समाजसुधारकांनी सुरू केलेल्या विविध शैक्षणिक चळवळी. बाळशास्त्री जांभेकरांनी मराठीतून पहिले वृत्तपत्र 'दर्पण' सुरू केले. लोकहितवादींनी 'शतपत्रे', 'प्रभाकर' मासिकातून प्रसिद्ध करून राष्ट्रवादाला चालना दिली. टिळक-आगरकरांनी 'केसरी', 'मराठा' व 'सुधारका'तून राजकीय स्वातंत्र्याचा व समतेचा पुरस्कार केला. गांधीजींनी 'यंग इंडिया' साप्ताहिकातून इंग्रजांविरुद्ध लढा सुरू केला. या राष्ट्रवादी चळवळीसोबत १८४८ साली महात्मा फुलेंनी पुण्यात पहिली मुलींची शाळा काढली. १८८० व १८८१ साली आगरकरांनी अनुक्रमे न्यू इंग्लिश स्कूल व फग्र्युसन कॉलेजची स्थापना केली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, कर्मवीर भाऊराव पाटील, शाहू महाराज, लोकमान्य टिळक, गोपाळ गणेश आगरकर, विष्णुशास्त्री चिपळूणकर यांनी शैक्षणिक संस्था काढून मोठय़ा प्रमाणावर वैचारिक क्रांती घडवून आणली. या सर्वावर अनेक प्रश्न विचारले जातात.<br /> <b><br /> महाराष्ट्रातील चळवळी :</b> यात प्रामुख्याने महात्मा फुलेंनी सुरू केलेली सत्यशोधक समाजाची स्थापना, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दलितांना एकत्र आणून त्यांच्या हक्काबाबत जागृतीचे केलेले कार्य, त्यांनी स्थापन केलेली 'इंडिपेंडंट लेबर पार्टी', महाड येथे केलेला 'चवदार तळ्याचा सत्याग्रह', आद्य क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके यांनी केलेल्या क्रांतिकारी चळवळी, १८५७ च्या उठावातील तात्या टोपे, नानासाहेब पेशवेंसारखे क्रांतिकारी नेते, १९१३ साली लाला हरदयाल यांनी केलेली 'गदर पार्टी'ची स्थापना, स्वा. सावरकरांनी स्थापन  केलेली 'अभिनव भारत संघटना', चापेकर बंधूंचे कार्य, राष्ट्रीय क्रांतिकारक चळवळीतील विविध संघटना, क्रांतिकारकांनी लिहिलेली पुस्तके, आत्मचरित्रे त्यांनी आखलेले काकोरी कट, चितगाव कटासारख्या घटना, फासावर गेलेले क्रांतिवीर यांसारख्या अनेक घटनांवर प्रश्न विचारले जातात. भारतातील विविध कामगार संघटना, त्यांचे नेते, 'मिरज खटला', आयटक व इंटकसारख्या संघटनांची स्थापना, शेतकरी चळवळी, दुष्काळी काळात सारा वसुलीबाबत इंग्रजांनी अवलंबलेले सक्तीचे धोरण, त्यातून १८७५ मध्ये डेक्कनचे दंगे झाले. सेनापती बापट यांनी 'मुळशी सत्याग्रह' सुरू केला. आदिवासींच्या उठावाचे नेतृत्व उमाजी नाईक यांनी केले, भिल्ल, कोळी, सावंत यांनी इंग्रजांविरुद्ध महाराष्ट्रात उठाव केला. त्याचे क्षेत्र व कार्य याबाबत प्रश्न विचारले जातात.<br /> </span></span></div> <div style="text-align: justify;"> <span class="contentPopup" id="CPH_DataList1_Label3_0"><span style="font-size: small;">यासाठी आपणास जयसिंगराव पवारलिखित 'भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा इतिहास' हे पुस्तक अतिशय उपयुक्त आहे, याशिवाय पाचवी ते बारावीची इतिहासाची क्रमिक पुस्तके, महात्मा गांधी 'माझे सत्याचे प्रयोग', स्टडी सर्कलची विविध पुस्तके यांचा आपणास सदरच्या स्पर्धा परीक्षांसाठी मोठय़ा प्रमाणावर उपयोग होऊ शकतो.</span></span></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: center;"> <span class="contentPopup" id="CPH_DataList1_Label3_0"><span style="font-size: small;"><span class="contentPopup" style="text-align: justify;">स्रोत : <a class="external-link ext-link-icon" href="http://www.mahanews.gov.in/Home/HomeDetails.aspx?str=Q2rKSSAIdXE=">महान्यूज</a></span> </span></span></div>

बऱ्याचशा स्पर्धा परीक्षांमध्ये सामान्य अध्ययन या विषयामध्ये आपल्या शालेय विषयातले इतिहास, भूगोल आणि नागरिकशास्त्रसारखे बऱ्याच विद्यार्थ...

केंद्रीय लोकसेवा आयोग : उत्तीर्ण उमेदवारांना सेवेच्या पसंतीचा अग्रक्रम द्यावा लागणार

<div style="text-align: justify;"> <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgwyMGIE8Pl5_6Gre0Cqz6cH9LPmIshQcdUBqG5fEQsYz7g61EAU6PArBcKUFLEfINlm793lP-1Qzj_jBX3fbXJyVLeBZmwf-x3RO5ITaZ4xQxLdWk9hyphenhyphenL2kpPCjBMHY5INM-dzvc3oWkVD/s1600/upsc.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgwyMGIE8Pl5_6Gre0Cqz6cH9LPmIshQcdUBqG5fEQsYz7g61EAU6PArBcKUFLEfINlm793lP-1Qzj_jBX3fbXJyVLeBZmwf-x3RO5ITaZ4xQxLdWk9hyphenhyphenL2kpPCjBMHY5INM-dzvc3oWkVD/s1600/upsc.jpg" width="400" /></a></div> <br /> मंगळवार, १४ एप्रिल २०१५ </div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div id="content-core" style="text-align: justify;"> <div class="plain" id="parent-fieldname-text" style="text-align: justify;"> पीटीआय, नवी दिल्ली : केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या मुख्य परीक्षेत पात्र ठरलेल्या विद्यार्थ्यांना कुठल्या सेवेत काम करायचे आहे, याबाबत अग्रक्रम देणे बंधनकारक करण्यात आले आहे. नवीन नियमानुसार २०१४ ची मुख्य परीक्षा उत्तीर्ण झालेल्या उमेदवारांना आता तो किंवा ती कुठल्या सेवेत काम करण्याला प्राधान्य देणार याचा सुधारित अग्रक्रम द्यावा लागणार आहे. उमेदवारांना सुधारित सेवा अग्रक्रम भरल्यानंतर तोच अग्रक्रम ऑनलाइन माहितीतही द्यावा लागणार आहे. त्याबाबतची मार्गदर्शक तत्त्वे केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या संकेतस्थळावर टाकली जाणार आहेत, असे निवेदनात म्हटले आहे.<br /> <br /> केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या मुख्य परीक्षेचा निकाल काल लागला असून आता या विद्यार्थ्यांना व्यक्तिमत्त्व चाचणीसाठी २७ एप्रिलपासून बोलावले जाणार आहे. आयोगाच्या संकेतस्थळावर www.upsc.gov.in  व्यक्तिमत्त्व परीक्षेसाठी संबंधित विद्यार्थ्यांची इ-पत्रे १८ एप्रिलपर्यंत टाकण्यात येतील. दुसऱ्या व तिसऱ्या तुकडीतील पत्रे नंतर अपलोड केली जातील. यशस्वी विद्यार्थ्यांना जर संकेतस्थळावरून इ-समन लेटर (व्यक्तिमत्त्व चाचणीसाठी पत्रे) मुलाखतीच्या पाच दिवस आधी डाऊनलोड करता आली नाहीत तर त्यांनी लगेच आयोगाशी संबंध साधायचा आहे.<br /> <br /> जे विद्यार्थी पात्र ठरले नाहीत, त्यांची गुणपत्रके आयोगाच्या संकेतस्थळावर परीक्षेच्या अंतिम निकालानंतर (व्यक्तिमत्त्व चाचणीनंतर) १५ दिवसांत टाकण्यात येतील व ती ६० दिवस उपलब्ध राहतील, असे यूपीएससीने म्हटले आहे. आसन क्रमांक ५४२०७५ या विद्यार्थ्यांचा निकाल न्यायालयीन प्रकरणामुळे राखून ठेवला आहे. विद्यार्थ्यांना व्यक्तिमत्त्व चाचणीच्या वेळी सर्व कागदपत्रे मूळ स्वरूपात सादर करावी लागतील. त्यात वयाचा दाखला, शैक्षणिक पात्रता, अपंगत्व असेल तर तशी कागदपत्रे, साक्षांकित अर्ज, टीए अर्ज द्यावा लागेल. त्यामुळे त्यांनी ही कागदपत्रे मुलाखतीला येताना आणावीत असे सांगण्यात आले.<br /> <br /> स्त्रोत : लोकसत्ता, १४ एप्रिल २०१५</div> </div>

मंगळवार, १४ एप्रिल २०१५  पीटीआय, नवी दिल्ली : केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या मुख्य परीक्षेत पात्र ठरलेल्या विद्यार्थ्यांना कुठल्या सेव...

दक्षिण आशियाई प्रादेशिक सहकार्य संघटना – सार्क (SAARC) :-

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiXut9UqTYaY5sGa7lGBzOdQYMfiRwrjobaiP-7b9DpA-CDunnTTht_vq5wt6WjKt79X7V6jABm-pVYwnXLITO0X4dPiglK7d1OJjrtWF9KrNgo25xHSNxMGJUG_adMxPf0bQ-SdhH_ThRl/s1600/1450865_475188919263661_1991427427_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiXut9UqTYaY5sGa7lGBzOdQYMfiRwrjobaiP-7b9DpA-CDunnTTht_vq5wt6WjKt79X7V6jABm-pVYwnXLITO0X4dPiglK7d1OJjrtWF9KrNgo25xHSNxMGJUG_adMxPf0bQ-SdhH_ThRl/s1600/1450865_475188919263661_1991427427_n.jpg" width="364" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>स्थापना</strong>  -८ डिसेंबर १९८५ रोजी झालेल्या ढाका परिषदेमध्ये सार्कच्या स्थापनेचा निर्णय घेण्यात आला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>सदस्यत्व </strong>- सार्कचे सदस्य पुढीलप्रमाणे राष्ट्र- भारत, मालदीव, पाकिस्तान, बांगलादेश, श्रीलंका, भूतान, नेपाळ आणि अफगाणिस्तान. मुख्यालय- काठमांडू (नेपाळ).</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> SAPTA करार सार्क संघटनेची सहावी परिषद कोलंबो येथे १९९१ मध्ये पार पडली. या परिषदेत सदस्य देशांमध्ये व्यापारविषयक करार करण्यासाठी एक कृती गट स्थापन करण्यात आला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> या गटाच्या सल्ल्याने सार्क देशांनी ११ एप्रिल १९९३ वस्तूंच्या आयातीवरील शुल्कात विशिष्ट कपात करण्याचा (Preferential Trade Agreement ) करार केला. यालाच SAPTA ( SAARC Preferential Trade Agreement) करार असे म्हणतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> या करारावर रअअफउ च्या दिल्लीतील आठव्या परिषदेत एकमत होऊन ७ डिसेंबर १९९५ पासून हा करार लागू करण्यात आला.  करारांतर्गत सार्क देशांचे चार राऊंड पार पडले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> ‘साप्टा’ या करारात पुढील गोष्टींचा समावेश होतो- एक सदस्य राष्ट्राने टप्प्याने आकारात असलेल्या आयात शुल्कात व्यापार व उद्योगात बदल करणे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> क्षेत्रातील सर्व वस्तू आणि उत्पादनांचा व्यापारात समावेश करणे.दक्षिण आशियाई मुक्त व्यापार क्षेत्र (SAFTA )- याचा निर्णय व सुरुवात-</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> इस्लामाबाद येथे भरलेल्या १२व्या सार्क परिषदेमध्ये (४-६ जानेवारी २००४) ऐतिहासिक मुक्त व्यापार करारावर सदस्य राष्ट्रांनी सष्टय़ा केल्या. त्यानुसार सदस्य राष्ट्रांनी दक्षिण आशियाई मुक्त व्यापार क्षेत्र निर्माण करण्याचा निर्णय घेण्यात आला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> १ जानेवारी २००६ पासून साफ्टाची कार्यवाही सुरू झाली. या ‘साफ्टा’ने ‘साप्टा’ची जागा घेतली. ‘साप्टा’ आणि ‘साफ्टा’ मधील फरक- ‘साप्टा’ अंतर्गत सदस्य राष्ट्रांनी परस्परांना व्यापारविषयक काही सवलती देण्याचे मान्य केले होते. मात्र ‘साफ्टा’ अंतर्गत त्यांनी सर्व व्यापार व प्रशुल्कावरील बंधने नष्ट करण्याचे ठरविले आहे. भविष्यात त्यातून दक्षिण आशियाई देशांमध्ये एक सामायिक बाजारपेठ आणि सामायिक चलन निर्माण होण्याची अपेक्षा आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>‘साफ्टा’ कराराची महत्त्वाची वैशिष्टय़े-</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> सदस्य राष्ट्रांमध्ये २०१६ पर्यंत ०-५% प्रशुल्क कमी करण्याबाबत सहमती झाली आहे. या करारातून कोणताही सदस्य केव्हाही बाहेर पडू शकतो. व्यापाराबाबतीत संवेदनशील वस्तूंची यादी तयार करण्यात येईल. ज्या वस्तूंवरील प्रशुल्क कमी केले जाणार नाही, त्यांचा आढावा घेतला जाईल. वस्तूच्या उगमस्थानाबद्दल नियम तयार केला जाईल. तुलनात्मकदृष्टय़ा विकसित राष्ट्रांमार्फत (भारत, पाकिस्तान आणि श्रीलंका) अल्पविकसित राष्ट्रांसाठी (बांगलादेश, भूतान, मालदीव, नेपाळ) महसुली घट भरपाई व्यवस्था निर्माण करण्यात येईल. तक्रार निवारण व्यवस्थेची निर्मिती ० ते ५% प्रशुल्क कमी करण्यासाठी भारत आणि पाकिस्तानला सात वष्रे दिली जातील, श्रीलंकेला ८ वष्रे तर इतर देशांना १० वष्रे दिली जातील. प्रत्येक देश दोन संवेदनशील वस्तूंच्या याद्या तयार करील, त्यांपकी एक सदस्य राष्ट्रांपकी विकसित राष्ट्रांसाठी तर दुसरी अल्पविकसित राष्ट्रांसाठी असेल.</div>

स्थापना   -८ डिसेंबर १९८५ रोजी झालेल्या ढाका परिषदेमध्ये सार्कच्या स्थापनेचा निर्णय घेण्यात आला. सदस्यत्व - सार्कचे सदस्य पुढीलप्र...

महर्षी धोंडो केशव कर्वे (एप्रिल १८, इ.स. १८५८ – नोव्हेंबर ९, इ.स. १९६२)

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgGVQcQenuN0VgGJ3hA5Og5E74R93dtppuChmxma-uK9dMajXCx5Ulan8atcFphR0qOoBJIk_hk5Opq7UYwaj8QhgYcDhsQLddTFe3FtJxp4I7Ul43dWx4psejJehEMYZn9v65Vh2rduiRH/s1600/Dhondo-Keshav-Karve.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgGVQcQenuN0VgGJ3hA5Og5E74R93dtppuChmxma-uK9dMajXCx5Ulan8atcFphR0qOoBJIk_hk5Opq7UYwaj8QhgYcDhsQLddTFe3FtJxp4I7Ul43dWx4psejJehEMYZn9v65Vh2rduiRH/s1600/Dhondo-Keshav-Karve.jpg" width="251" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> महिलांचे शिक्षण, त्यांचे हक्क, विधवा-पुनर्विवाह यांसाठी आपलं १०४ वर्षांचं जीवन वाहिलेल्या धोंडो केशव उर्फ अण्णासाहेब उर्फ महर्षी कर्वे यांचा जन्म १८ एप्रिल, इ.स. १८५८ साली रत्नागिरी जिह्याच्या खेड तालुक्यातील शेरावली या गावी एका निम्न मध्यमवर्गीय घरात झाला. हे स्त्रीशिक्षणाच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण कामगिरी बजावणारे मराठी समाजसुधारक होते. इ.स. १९०७ साली त्यांनी महाराष्ट्रात पुण्याजवळील हिंगण्याच्या माळरानावर एका झोपडीत मुलींची शाळा सुरू केली.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>बालपण आणि तारूण्य</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> रत्नागिरी जिल्ह्यातील मुरूड हे अण्णांचे गाव. शिक्षणासाठी त्यांना खूप पायपीट करावी लागली.इ.स. १८८१ मधे मॅट्रिक झाल्यानंतर त्यांनी मुंबईच्या एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. मुंबईच्या एल्फिन्सटन कॉलेजातून त्यांनी गणिताची पदवी संपादन केली.वयाच्या चौदाव्या वर्षी त्यांचा राधाबाईंशी विवाह झाला. राधाबाई त्या वेळी ८ वर्षांच्या होत्या. वयाच्या २७व्या वर्षी, इ.स. १८९१ साली बाळंतपणात राधाबाईंचा मृत्यू झाला.त्याच वर्षी अण्णासाहेबांनी फर्ग्युसन कॉलेजात गणित शिकवायला सुरुवात केली. पुढे इ.स. १९१४पर्यंत त्यांनी ही नोकरी केली. अण्णा गणिती होते. लोकमान्य टिळक हे फर्ग्युसन महाविद्यालयात गणिताचे अध्यापन करीत होते. पण राजकारणाच्या रणधुमाळीत ते उतरल्यानंतर त्यांच्या रिकाम्या जागी गणित विभागाचे प्रमुख असणारे गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी अण्णांना बोलावून घेतले. इ.स. १८९१ ते इ.स. १९१४ या प्रदीर्घ कालखंडात अण्णांनी गणित हा विषय शिकवला.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>पुनर्विवाह</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> वयाच्या 14 वर्षीच अण्णांचे लग्न झाले होते. इ.स. १८९१ मध्ये त्यांच्या सहचारिणी राधाबाई कालवश झाल्या. त्या वेळी अण्णांचे वय पंचेचाळीसच्या आसपास होते. प्रौढ वयात विधुर झालेल्या पुरुषानेही अल्पवयीन कुमारिकेशीच लग्न करण्याची त्या काळात प्रथा होती. लहान वयात मुलींची लग्न होत, पण दुर्दैवाने पती लवकर मरण पावला तर त्या मुलीला मात्र त्याची विधवा म्हणून उर्वरित आयुष्य घालवावे लागे. ही समाज रीत नाकारणाऱ्या अण्णांनी पंडिता रमाबाईंच्या शारदा सदन संस्थेत शिकणाऱ्या गोदूबाई या विधवा मुलीशी पुनर्विवाह केला. ही गोष्ट काळाला मानवणारी नव्हती. अण्णा पत्नीसह मुरूडला गेल्यानंतर अण्णांवर सामाजिक बहिष्कार टाकण्याचा ठराव संमत झाला. याच गोदूबाई पुढे आनंदी कर्वे किंवा बाया कर्वे म्हणून ख्यातनाम झाल्या. अण्णासाहेबांच्या कार्यात बाया कर्वे यांचा सक्रिय वाटा होता.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अण्णांचा पुनर्विवाह ही व्यक्तिगत बाब नव्हती. घातक सामाजिक प्रथांविरुद्ध केलेले ते बंड होते. पुनर्विवाहासाठी लोकमताचे जागरण करावे, या हेतूने २१ मे, इ.स. १८९४ या दिवशी अण्णांनी पुनर्विवाहितांचा एक कुटुंबमेळा घेतला. याच सुमारास अण्णांनी ‘विधवा विवाह प्रतिबंध निवारक‘ मंडळाची स्थापना केली. विधवा-विवाहाला विरोध करणाऱ्या प्रतिगामी प्रवृत्तींना आवर घालणे हे या मंडळाचे काम होते. बालविवाह, जरठ-कुमारी विवाह, केशवपन यासारख्या अन्याय्य रूढींत अडकलेल्या अनिकेत स्त्रियांना मोकळा श्वास मिळावा म्हणून इ.स. १८९६ मध्ये अण्णांनी सहा विधवा महिलांसह ‘अनाथ बालिकाश्रम‘ काढला. ‘विधवा विवाहोत्तेजक‘ मंडळाची स्थापना केली. रावबहादूर गणेश गोविंद गोखले यांनी अण्णांचे हे उदात्त कार्य पाहून हिंगणे येथील आपली सहा एकरांची जागा आणि रु. ७५० संस्थेच्या उभारणीसाठी अण्णांकडे सुपूर्द केले. या उजाड माळरानावर अण्णांनी एक झोपडी बांधली. ही पहिलीवहिली झोपडी ही हिंगणे स्त्रीशिक्षण संस्थेची गंगोत्री. आज अनेक वास्तूंनी गजबजून गेलेल्या या वैभवसमृद्ध परिसरात अण्णांची झोपडी त्यांच्या तपाचे महाभारत जगाला सांगत उभी आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>कार्य</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> इ.स. १९०० मध्ये अनाथ बालिकाश्रमाचे स्थलांतर हिंगण्यास करण्यात आले. याच परिसरात अण्णांनी विधवांसाठी एक हक्काची सावली निर्माण केली. विधवांचे हे वसतिगृह ही एक सामाजिक प्रयोगशाळा होती.</div> <div style="text-align: justify;"> स्त्रियांवर होणारे अत्याचार, त्यांना दिली जाणारी दुय्यम दर्जाची वागणूक यांचा त्यांना कायम राग येत असे. पंडिता रमाबाई आणि ईश्वरचंद्र विद्यासागर यांच्या जीवनकार्यांमुळे अण्णासाहेब खूपच प्रभावित झाले होते. थोर तत्त्वज्ञ हर्बर्ट स्पेन्सर यांच्या विचारांचाही त्यांच्यावर पगडा होता.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> इ.स. १८९६मध्ये अण्णासाहेबांनी पुण्याजवळील हिंगणे (आता कर्वेनगर) या गावी विधवा महिलांसाठी आश्रम स्थापन केला. या आश्रमात याच ठिकाणी इ.स. १९०७ साली महिला विद्यालयाची स्थापना त्यांनी केली. अण्णासाहेबांची २० वर्षांची विधवा मेहुणी – पार्वतीबाई आठवले – या विद्यालयाच्या पहिल्या विद्यार्थिनी होत. आश्रम आणि शाळा या दोन्हींसाठी लागणारे कुशल मनुष्यबळ निर्माण करण्यासाठी त्यांनी ‘`निष्काम कर्म मठा’ची स्थापना इ.स. १९१० साली केली.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> पुढे या तिन्ही संस्थांचे कार्य उत्तरोत्तर वाढत गेल्याने त्याचे एकत्रीकरण करून `’हिंगणे स्त्री शिक्षण संस्था’ आणि त्यानंतर `महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था’ असे त्याचे नामकरण करण्यात आले. १९९६साली त्यांच्या कार्यारंभाला १०० वर्षे पूर्ण झाली म्हणून महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था दरवर्षी शैक्षणिक आणि सामाजिक कार्य करणाऱ्या स्त्रीला बाया कर्वे पुरस्कार देते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अर्थात, हे सगळे काही सहजसाध्य नव्हते हे नक्कीच. या कार्यामुळे कर्मठ, सनातन पुणेकरांचा त्यांना रोष पत्करावा लागला. संस्था चालविण्यासाठी पैसे अपुरे पडत असल्याने कित्येक वर्ष अण्णासाहेबांना हिंगणे ते फर्ग्युसन कॉलेज पायी प्रवास करावा लागत असे. आपल्या संस्थांसाठी कुणाकडे देणगी मागायला गेल्यावर कित्येक वेळा त्यांना अत्यंत अपमानास्पद वागणूक मिळत असे. पण अत्यंत जिद्दीने त्यांनी आपले कार्य चालू ठेवले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> जपानच्या महिला विद्यापीठाला भेट दिल्यानंतर अण्णासाहेब अत्यंत प्रभावित झाले. त्यांनी पुण्यात भारतातील पहिल्या महिला विद्यापीठाची स्थापना झाली. पुढे विठ्ठलदास ठाकरसी यांनी १५ लाखांचे अनुदान दिल्याने या विद्यापीठाचे `श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठ’ (एसएनडीटी) असे नामकरण करण्यात आले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अण्णासाहेबांनी अनेक परदेश दौरे केले. विशेषत: महिलांच्या सबलीकरणाचे आपले अनुभव त्यांनी आफ्रिकेतही जाऊन सांगितले. विधवा महिलांचे प्रश्न आणि त्यांचे शिक्षण यांव्यतिरिक्त जातिव्यवस्था आणि अस्पृश्यता यांच्या विरोधातही त्यांनी कार्य केले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> कर्वे यांची चारही मुले रघुनाथ, शंकर, दिनकर आणि भास्कर यांनीही पुढे वेगवेगळ्या क्षेत्रांमध्ये भरीव कार्य केले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> मराठी (आत्मवृत्त, इ.स. १९२८) आणि इंग्रजी (लुकिंग बॅक, इ.स. १९३६) अशा दोन्ही भाषांमध्ये त्यांनी आत्मचरित्र लिहिले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी या विद्यापीठ स्थापना</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> त्यांनी एका जपानी महिला विद्यापीठाचे माहितीपत्रक पाहिले होते. त्यांच्या मनात भारतीय महिला विद्यापीठाचा विचार येत होता. विद्यापीठाची प्रस्तावना म्हणून त्यांनी माध्यमिक विद्यालयाची स्थापना केली. शिक्षण संस्थांभोवती कार्यकर्त्यांची तटबंदी असावी म्हणून इ.स. १९०८ मध्ये ‘निष्काम कर्ममठ‘ या संस्कारपीठाची स्थापना केली.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> इ.स. १९१५ मध्ये भरलेल्या अखिल भारतीय सामाजिक परिषदेचे अध्यक्षस्थान अण्णांनी भूषविले. अध्यक्षीय भाषणात त्यांनी ‘महिला विद्यापीठ‘ या कल्पनेचा पुनरुच्चार केला. ३ जून, इ.स. १९१६ रोजी महिला विद्यापीठाची स्थापना झाली. स्त्रीशिक्षणाची ही धारा विद्यापीठाच्या रूपाने विस्तार पावली. अंत्यजांना आणि स्त्रियांना दुर्बल घटक लेखून त्यांना विद्येपासून वंचित करणार्‍या समाजात अण्णांनी आपल्या तपोबलावर हा चमत्कार घडविला. अण्णांच्या कर्तृत्वाने चकित आणि प्रभावित झालेल्या सर विठ्ठलदास ठाकरसी यांनी आपल्या मातोश्री नाथीबाई ठाकरसी यांच्या स्मरणार्थ या विद्यापीठास १५ लाख रुपयांची देणगी दिली. या ‘श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी‘ या विद्यापीठास सरकारने स्वतंत्र विद्यापीठाचा दर्जा दिला. अनेक प्रज्ञावंत महिलांनी विद्यापीठाचे कुलगुरुपद भूषविले. अण्णांना अभिप्रेत असणारे बोधवाक्य विद्यापीठाने शिरोधार्य मानले ते असे- ‘संस्कृता स्त्री पराशक्तिः‘ अण्णांच्या प्रयत्नाने अस्तित्वात आलेल्या प्रत्येक संस्थेचे भरणपोषण केले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> इंग्लंड, जर्मनी, जपान, अमेरिका या देशांना भेटी देऊन अण्णांनी आपल्या संस्थांची आणि संकल्पांची माहिती जगाला करून दिली. बर्लिनमध्ये असताना सापेक्षतावादाचे प्रणेते प्रा. अल्बर्ट आइनस्टाइन यांची त्यांनी भेट घेतली. त्यांनी बर्लिनमधली गृहविज्ञानशाळा पाहिली. टोकियोतील महिला विद्यापीठ पाहिले. अनेक राष्ट्रांत स्त्रियांनी चालविलेल्या संस्था पाहिल्या. त्या दर्शनाने सुचलेल्या अनेक नव्या योजना त्यांनी पूर्णत्वास नेल्या.अनेक भारतीय विद्यापीठांनी त्यांना डी.लिट. देऊन सन्मानित केले. `पद्मविभूषण’ हा किताब त्यांना इ.स. १९५५ साली प्रदान करण्यात आला, तर लगेच इ.स. १९५८ साली त्यांना भारतातील सर्वोच्च नागरी सन्मान `भारतरत्न’ने सन्मानित करण्यात आले. एकशेचार वर्षांचे दीर्घायुष्य देऊन निसर्गानेही त्यांना सन्मानित केले. पुण्यातच ९ नोव्हेंबर, इ.स. १९६२ ला त्यांचे वृद्धापकाळाने निधन झाले.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> आजही `कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था’ दिमाखात उभी आहे, उत्तरोत्तर प्रगती करीत आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: center;"> Source: www.wikipedia.org</div>

महिलांचे शिक्षण, त्यांचे हक्क, विधवा-पुनर्विवाह यांसाठी आपलं १०४ वर्षांचं जीवन वाहिलेल्या धोंडो केशव उर्फ अण्णासाहेब उर्फ महर्षी कर्व...

स्वाइन फ्लू (Swine Flu)

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEihhoHhJX1NNyBTd5SzLzx4lfeftoIFFMEkyeuP7oZ28dde3i6v4p3-TGPqdGVUfmy-5tHXIU6jRoxh37E0qWCI29l60ZNMai35oZAXAMEJlkiPn8bq-TILFqQMvEQqoM1XZpBaDtP5pXKN/s1600/Swine-flu-in-Delhi-300x291.png" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEihhoHhJX1NNyBTd5SzLzx4lfeftoIFFMEkyeuP7oZ28dde3i6v4p3-TGPqdGVUfmy-5tHXIU6jRoxh37E0qWCI29l60ZNMai35oZAXAMEJlkiPn8bq-TILFqQMvEQqoM1XZpBaDtP5pXKN/s1600/Swine-flu-in-Delhi-300x291.png" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> हा लेख स्वाइन इन्फ्लुएन्झा या रोगाबद्दल असून यास स्वाइन फ्लू असेही म्हटले जाते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>आजाराची कारणे</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> स्वाइन इन्फ्लूएन्झा किंवा स्वाइन फ्लू हा इन्फ्लुएन्झा ह्या रोगाचा एक प्रकार आहे जो सर्वसाधारणपणे डुक्कर या प्राण्यामध्ये आढळणाऱ्या विषाणूंमुळे होतो. सतत डुक्करांमध्ये वावरणाऱ्या माणसाला ह्या विषाणूची बाधा होऊ शकते. स्वाइन फ्लू हा एक संसर्गजन्य रोग आहे, जो एका माणसाकडून दुसऱ्या माणसाकडे प्रसारित होऊ शकतो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> डुकराचे शिजवलेले मांस खाण्याचा या रोगाशी संबध नाही. त्या प्रमाणेच २००९ मधील स्वाइन इन्फ्लूएन्झाची साथ सुद्धा भारतातील डुकरांमूळे आलेली नसून अमेरिका खंडातील मेक्सिको देशातील डुकरांपासून सुरू झाली आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>संसर्ग</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> याचा संसर्ग डुक्कर या प्राण्याद्वारे तसेच माणसाद्वारे होतो.या विषाणूंचा प्रसार हा रोग्याच्या नाकातील व घशातील स्राव, त्याचा घाम वा त्याची थुंकी यांमधून होतो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>आजाराची लक्षणे</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> ताप येणे, खोकला येणे, घसा दुखणे, अतिसार, उलट्या होणे आणि श्वास घेण्यास त्रास होणे ही या आजाराची काही लक्षणे आहेत. टॅमी फ्ल्यू हे औषध एच-१ एन-१ च्या विषाणूच्या संसर्गावर प्रभावी असल्याचे दिसून आले आहे. या औषधाचा भारत सरकारकडे पुरेसा साठा आहे. तथापि, या औषधांचा वापर या विषाणूंचा संसर्ग झाल्याचे नक्की झाल्यावरच होणे आवश्यक आहे. या औषधास विषाणूंकडून प्रतिरोध निर्माण होऊ नये यासाठी शासन ही काळजी घेत आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> याशिवाय वैयक्तिक संरक्षक साधने (पीपीई), एन ९५, मास्क आणि सर्जिकल मास्क वगैरेंचा पुरेसा साठा केंद्र शासनाकडून उपलब्ध करून देण्यात आला आहे. केंद्र शासनाच्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार सर्व आंतरराष्ट्रीय विमानतळांवर तसेच बंदरांवर येणाऱ्या परदेशी प्रवाशांची तपासणी वैद्यकीय पथकांच्या साहाय्याने करण्यात येते. हा आजार महाराष्ट्रातही आला असून तो पुणे-मुंबई मध्ये आला आहे. नाशिक जिल्ह्यामधील चांदवड, निफाड व मनमाड येथेही या रोगाचे रुग्ण सापडले आहेत.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>आजार कसा टाळावा ?</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> 1. हात नेहमी साबण-पाण्याने धुवावेत.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 2. गर्दीमध्ये जाण्याचे टाळावे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 3. स्वाईन फ्ल्यू रुग्णापासून किमान एक हात तरी दूर राहावे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 4. खोकताना- शिंकताना तोंडाला रुमाल लावावा.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 5. भरपूर पाणी प्यावे व पुरेशी झोप घ्यावी.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 6. पौष्टिक आहार घ्यावा.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 7. हस्तांदोलन अथवा आलिंगन देण्याचे व सार्वजनिक ठिकाणी थुंकणे टाळावे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 8. डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय औषधे घेणे टाळावे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 9. आजारी असल्यास शक्य तितक्या कमी लोकांशी संपर्क ठेऊन घरीच विश्रांती घ्यावी.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 10. आहारात पातळ पदार्थ मोठ्या प्रमाणात घ्यावेत. .</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> 11.तोंडावर मास्क लावावा.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> हा आजार प्राणघातक नाही. योग्य उपचारानंतर दहा दिवसांत रुग्ण बरा होऊ शकतो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>रोग निदान विषाणू तपासणी</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> याचे प्राथमिक निदान लक्षणांवर आधारित आहे. निदानासाठी रुग्णाच्या घशातील द्रव पदार्थाचा नमुना प्रयोगशाळेत पाठवावा लागतो.रुग्णाच्या विषाणू तपासणीसाठी राष्ट्रीय विषाणू संस्था (एनआयव्ही), पुणे व राष्ट्रीय संचारी रोग संस्था (“नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ कम्युनिकेबल डिसिजेस’-एनआयसीडी), दिल्ली येथे प्रयोगशाळा तपासणीची व्यवस्था उपलब्ध आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>उपचार</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> कोणत्याही खासगी वैद्यकांना, खासगी डॉक्टरांना अथवा खासगी रुग्णालयांना स्वाइन फ्लूवर उपचार करण्याची देण्याची क्षमता नसून, परवानगीही नाही.या रोगाचे उपचार राज्य स्वाईन फ्ल्यू नियंत्रण कक्ष अथवा मान्यता प्राप्त शासकीय रुग्णालयातच उपलब्ध आहे आणि तसा तो शासकीय रुग्णालयातूनच घेणे बंधनकारक आहे.जर एखादी व्यक्ती या रोगाने आजारी असेल, विषाणू प्रतिबंधक औषधे त्याचे आजार काही प्रमाणात कमी करू शकतात व त्यामुळे रोग्यास लवकर बरे वाटू शकते. लवकरात लवकर (लक्षणे दिसून आल्यावर दोन दिवसात) उपचार सुरु केल्यास, औषधांचा खूप फायदा होतो. विषाणू प्रतिबंधक लस घेण्याखेरीज घरात अथवा इस्पितळात सहाय्यक देखभाल केल्यास ताप कमी होऊ शकतो तसेच यातना कमी होऊ शकतात. त्याप्रमाणेच, माध्यमिक संक्रमण व इतर आरोग्यविषयक समस्या ओळखू येतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>प्रतिबंधक लस</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> या रोगाच्या विविध प्रकारांना प्रतिबंध करणाऱ्या विविध लसी उपलब्ध आहेत. १५ सप्टेंबर २००९ ला अमेरिकन एफडीए ने स्वाइन फ्ल्यूसाठी पहिली लस प्रामाणित केली. ती घेतली की १० दिवसांत शरीरामध्ये प्रतिबंधक रसायने तयार होतात. अध्ययनातून असे लक्षात आले की, या लसी परिणामकारक तसेच सुरक्षित ही आहेत.स्कॉटलंड मध्ये लस घेतलेल्या २,४८,००० लोकांचे सर्वेक्षण केल्यावर असे लक्षात आले की,(२५डिसेंबर२००९ पूर्वी) ९५% लोकांवर तिचा परिणाम झाला आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: center;"> हा लेख www.wikipedia.org येथून घेण्यात आला आहे.</div>

हा लेख स्वाइन इन्फ्लुएन्झा या रोगाबद्दल असून यास स्वाइन फ्लू असेही म्हटले जाते. आजाराची कारणे स्वाइन इन्फ्लूएन्झा किंवा स्वाइन ...

अक्षवृत्त आणि रेखावृत्त

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEji-Oq0PmJMxZEia1XDn2j3GSVI6EX-DLENql7zpbWnuygBVXQPMcHDOmPFWSa5xo9Ck0BRsKEHIcx3IJHTH1Jd1NX50OrM-qqCiqE6sv5wvVbl7gYQlQw8EH66TGk5aWk088WzIsod7TES/s1600/Latitudelongitude.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEji-Oq0PmJMxZEia1XDn2j3GSVI6EX-DLENql7zpbWnuygBVXQPMcHDOmPFWSa5xo9Ck0BRsKEHIcx3IJHTH1Jd1NX50OrM-qqCiqE6sv5wvVbl7gYQlQw8EH66TGk5aWk088WzIsod7TES/s1600/Latitudelongitude.jpg" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <b>अक्षवृत्त</b></div> <div style="text-align: justify;"> <b><br /></b></div> <div style="text-align: justify;"> पृथ्वीवरील समान अक्षांश असणाऱ्या सर्व ठिकाणांना जोडणाऱ्या पूर्व-पश्चिम काल्पनिक रेषेस अक्षवृत्त असे म्हणतात. एखाद्या ठिकाणाचे त्याच्या अक्षवृत्तावरील स्थान त्याच्या रेखांशाने दर्शविले जाते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अक्षवृत्तांच्या रेषा एकमेकांना समांतर असतात. जसजसे विषुवृत्तापासून उत्तर अथवा दक्षिण धृवाकडे जावे तशी अक्षवृत्ते लहान होत जातात. विषुववृत्त हे सर्वात मोठे अक्षवृत्त आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <b>प्रमूख अक्षवृत्ते</b></div> <div style="text-align: justify;"> <b><br /></b></div> <div style="text-align: justify;"> आर्क्टिक वर्तुळ (Arctic circle) (66° 33′ 38″ N)<br /> कर्कवृत्त (Tropic of Cancer) (23° 26′ 22″ N)<br /> विषुववृत्त (Equator) (0° N)<br /> मकरवृत्त (Tropic of Capricorn) (23° 26′ 22″ S)<br /> अँटार्क्टिक वर्तुळ (Antarctic circle) (66° 33′ 38″ S)</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <b>रेखावृत्त</b></div> <div style="text-align: justify;"> <b><br /></b></div> <div style="text-align: justify;"> पृथ्वीच्या गोलावरील उत्तर व दक्षिण धृवांमधून जाणाऱ्या व विषुववृत्ताला काटकोनात छेदणाऱ्या काल्पनिक वर्तुळांना रेखावृत्ते म्हणतात. रेखावृत्तावरील प्रत्येक स्थानाचे रेखांश समान असतात. सर्व रेखावृत्ते एकमेकांना दोन व दोनच बिंदूंमध्ये छेदतात, हे बिंदू म्हणजे उत्तर व दक्षिण धृव होय.</div> <div style="text-align: justify;"> सर्व रेखावृत्ते समान लांबीची असतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <b>प्रमुख रेखावृत्ते</b></div> <div style="text-align: justify;"> <b><br /></b></div> <div style="text-align: justify;"> आंतरराष्ट्रीय वार रेषा (+180° पूर्व किंवा -180° पश्चिम)<br /> ग्रिनीच मधून जाणारे मुख्य रेखावृत्त (00°)</div> <br /> <div style="text-align: center;"> Source:-<a href="http://www.wikipedia.org/" rel="nofollow">Wikipedia</a></div>

अक्षवृत्त पृथ्वीवरील समान अक्षांश असणाऱ्या सर्व ठिकाणांना जोडणाऱ्या पूर्व-पश्चिम काल्पनिक रेषेस अक्षवृत्त असे म्हणतात. एखाद्या ठिक...

महाराष्ट्राची प्राकृतिक रचना

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXhSFkP3fAC3E9t5nI9A2ROXwNpH90hSQG6iyQ-rUTBFDSyAnA14n6FcAVTZIfWIoWxZ6hvhtL3Mn3lrOCsvicIeX3E45GcPYiR6IC_DbJZJHcClkPoqKFd-AjiC0ZSpoZdJ5j9okR6Z2_/s1600/maharashtra.gif" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="297" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXhSFkP3fAC3E9t5nI9A2ROXwNpH90hSQG6iyQ-rUTBFDSyAnA14n6FcAVTZIfWIoWxZ6hvhtL3Mn3lrOCsvicIeX3E45GcPYiR6IC_DbJZJHcClkPoqKFd-AjiC0ZSpoZdJ5j9okR6Z2_/s1600/maharashtra.gif" width="400" /></a></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> महाराष्ट्राचा बहुतांशी भाग ज्वालामुखी निर्मित बेसॉल्ट या खडकाचा बनलेला आहे. राज्यात जुने अनावृत्त खडक वैनगंगेच्या खो-यात आहेत. त्यानंतर विदर्भ व शेवटी तापी खोरे असा क्रम लागतो.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>१. कोकण किनारा –</strong></div> <ul style="text-align: justify;"> <li>उत्तरेकडील दमणगंगेच्या खो-यातून दक्षिणेकडे तेरेखोल खाडीपर्यंतचा ७२० कि.मी. लांबीचा प्रदेश म्हणजे कोकण किनारा होय. याची सरासरी रूंदी ४० ते ८० कि.मी. आहे.</li> <li>अरबी समुद्रालगतच्या सखल भागास म्हणतात <strong>– खलाटी</strong></li> <li>कोकणातील डोंगराळ व उंच भाग – <strong>वलाटी</strong></li> <li>कोकण किना-यावर आसणारी एकूण बंदरे – <strong>४९</strong></li> <li>रायगड जिल्यात त्यार करण्यात आलेले अत्याधुनिक बंदरे – जवाहरलाल नेहरु (न्हावाशेवा) सहाय्य – <strong>कॅनडा</strong></li> <li>कोकण किना-यावर सर्वाधिक किनापट्टी लाभलेला जिल्हा (२४०कि.मी.) रायगड असून मासेमारीत आघाडीवर जिल्हा – <strong>रायगड</strong></li> <li>महाराष्ट्राच्या मत्स्योत्पादनापैकी खा-या पाण्यातील मासे <strong>– मुंबई</strong></li> <li>राज्यातील पहिले मत्स्यालय – <strong>तारपोरवाला (मुंबई)</strong></li> <li>राज्यातील नवे प्रस्तावित मत्स्यालय – <strong>वार्सोवा</strong></li> <li>कोकण किना-याजवळील तेल क्षेत्रे – <strong>बॉम्बे हाय व वसई हाय</strong></li> <li>कोकणातील नैसर्गिक वायुवर आधारीत औष्णिक विद्युत प्रकल्प – <strong>उरण (रायगड)</strong></li> <li>कोकण किना-यावरील बेटे – <strong>मुंबई, साष्टी, खंदेरी-उंदेरी, धारापूरी व अंजदिव</strong></li> <li>दक्षिण कोकणाचे भूस्वरुप – <strong>सडा</strong></li> <li><strong>कोकण किना-यावरील प्रमुख नद्या</strong> – वसई, धरमतर, महाड, चिपळूण, दाभोळ, जयगड, राजापूर व विजयदुर्ग, दातीवरा मनोरी, मालाज, माहिम, पनेवेल, बालकोट.</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>२. पश्चिम घाट (सह्याद्री) –</strong></div> <ul style="text-align: justify;"> <li>नंदुरबार जिल्ह्यातील नवापूरपासून कोल्हापूरातील चंदगड पर्यंतचा ८०० कि.मी. चा पट्टा म्हणजे सह्याद्री होय. सह्याद्रीची निर्मिती प्रस्तर भंगामुळे झाली आहे. याची सरासरी उंची ९०० मि. इतकी आहे. सह्याद्रीचा पूर्व उतार मंद असून पश्चिम किनारपट्टी खचल्यामुळे पश्चिम उतार तीव्र आहे. सह्याद्री पर्वतरांग ही महाराष्ट्रातील प्रमुख जलविभाजक असून त्यात अनेक नद्यांचा उगम झाला आहे. सह्याद्रीची महाराष्ट्रातील उंची उत्तरेकडून दक्षिणेकडे कमी होत जाते.</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>सह्याद्रीच्या उपरांगा –</strong></div> <ul style="text-align: justify;"> <li>गोदावरी व तापीचे खोरे वेगळी करणारी नाशिक जिल्ह्यातून पूर्वेकडे जाणारी डोंगररांग – <strong>सातमाळ डोंगर</strong></li> <li>सातमाळा डोंगराचे औरंगाबाद जिल्ह्यातील नाव (यात प्रसिध्द देवगिरी किल्ला व वेरूळ, अजिंठा लेण्या आहेत.) – <strong>अजिंठा डोंगर</strong></li> <li>पुणे व नगर जिल्ह्याच्या सीमेवरून पूर्वेकडे जाणारी गोदावरी व भिमा नदीचे खोरे वेगळे करणारी रांग – <strong>हरिश्चंद्र बालाघाट</strong></li> <li>शंभू महादेव डोंगर रांगेतील पोचगणीतील प्रसिध्द पठार – <strong>टेबल लँड पठार</strong></li> </ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="10%"><strong>क्र.</strong></td> <td valign="top" width="20%"><strong>शिखर</strong></td> <td valign="top" width="21%"><strong>उंची (मी.)</strong></td> <td valign="top" width="47%"><strong>जिल्हा व वैशिष्ट्य</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">१</td> <td valign="top" width="20%">कळसूबाई</td> <td valign="top" width="21%">१६४६</td> <td valign="top" width="47%">नाशिक व अहमदनगरच्या सीमेवर (अहमदनगर)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">२</td> <td valign="top" width="20%">साल्हेर</td> <td valign="top" width="21%">१५६७</td> <td valign="top" width="47%">नाशिक व महाराष्ट्रातील द्विपीय क्रमांकाचे</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">३</td> <td valign="top" width="20%">महाबळेश्वर</td> <td valign="top" width="21%">१४३८</td> <td valign="top" width="47%">सातारा</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">४</td> <td valign="top" width="20%">हरिश्चंद्र गड</td> <td valign="top" width="21%">१४२४</td> <td valign="top" width="47%">अहमदनगर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">५</td> <td valign="top" width="20%">सप्तश्रृंगी गड</td> <td valign="top" width="21%">१४१६</td> <td valign="top" width="47%">नाशिक</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="10%">६</td> <td valign="top" width="20%">त्रंबकेश्वर</td> <td valign="top" width="21%">१३०४</td> <td valign="top" width="47%">नाशिक</td> </tr> </tbody> </table> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>घाट (खिंड) –</strong> उंच व लांबलचक पर्वतरांगात कमी उंचीच्या भागास खिंड म्हणतात. या खिंडीतून दळणवळणाचे मार्ग नेले जातात, यालाच घात म्हणतात.</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>सह्याद्रीतील प्रमुख घाट</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="213"><strong>घाट</strong></td> <td valign="top" width="213"><strong>लांबी</strong></td> <td valign="top" width="213"><strong>जोडलेली शहरे</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">थळघाट (कसारा)</td> <td valign="top" width="213">७</td> <td valign="top" width="213">नाशिक-मुंबई (महामार्ग क्र.-३)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">बोरघाट</td> <td valign="top" width="213">१५</td> <td valign="top" width="213">पुणे-मुंबई (महामार्ग क्र.-४)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">आंबाघाट</td> <td valign="top" width="213">११</td> <td valign="top" width="213">रत्नागिरी-कोल्हापूर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">फोंडाघाट</td> <td valign="top" width="213">९</td> <td valign="top" width="213">कोल्हापूर-गोवा</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">आंबोली (रामघाट)</td> <td valign="top" width="213">१२</td> <td valign="top" width="213">सावंतवाडी (सिंधूदुर्ग) – कोल्हापूर, बेळगाव</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">खंबाटकी (खंडाळा)</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">पुणे-सातारा-बंगलोर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">कुंभार्ली घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">चिपळूण (रत्नागिरी)-कराड</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">वरंधा घाट</td> <td valign="top" width="213">६</td> <td valign="top" width="213">भोर-महाड</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">दिवा घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">पुणे-सासवड मार्गे बारामती</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">माळ्शेज घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">आळेफाटा (पुणे)-कल्याण</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">नाणेघाट</td> <td valign="top" width="213">१२</td> <td valign="top" width="213">अहमदनगर-मुंबई</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">पारघाट</td> <td valign="top" width="213">१०</td> <td valign="top" width="213">सातारा-रत्नागिरी</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">रणतोंडी घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">महाड-महाबळेश्वर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">पसरणी घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">वाई-महाबळेश्वर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">चंदनपूरी घाट</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">नाशिक-पुणे</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">आंबेनळी</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">महाबळेश्वर-पोलादपूर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="213">ताम्हणी</td> <td valign="top" width="213"><br /></td> <td valign="top" width="213">रायगड-पुणे</td> </tr> </tbody> </table> <ul style="text-align: justify;"> <li>नर्मदा व तापी नद्यांची खोरे वगळी करणारी ही पर्वतरांग उत्तर सीमेवर आहे. सातपुडा पर्वातास आमरावती जिल्ह्यात गाविलगड, तर नंदुरबार जिल्ह्यात तोरणमाळ पठार (तोरणमाळ १४६१ मी.) म्हणतात.</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> <strong>दख्खनचे पठार –</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> हा प्रदेश सह्याद्री पासून पूर्वेकडे सुरजगड, भामरागड, व चिरोली टेकड्यांपर्यंत विस्तारलेला आहे. हा अतिशय प्राचिन प्रदेश असून याची निर्निती ७ कोटी वर्षांपूर्वी झाली आहे. २९ वेळा भेगी उद्रेक होऊन लाव्हा रसाचे थरावर थर साचून याचि निर्मिती झाली. हे पठार मुख्यतः बेसॉल्ट क्डकापासून झाली आहे. पठाराची सरासरी पश्च्मिमेकडील उंची ६० मी. व पूर्वेकडील उंची ३०० मी. म्हणजेच एकूण सरासरी उंची ४५० मी. आहे.</div> <ul style="text-align: justify;"> <li>पश्चिमेकडून पूर्वेकडे जातांना बेसॉल्टची जाडी – <strong>कमी होत जाते.</strong></li> <li>दक्षिण कोकणात बेसॉल्टचे थर खनन क्रियेने निघून गेल्याने वालुकास्म व गारगोटी हाडक उघडे पडले आहे.</li> <li>गोंडवाना क्षितीज स्मांतर थर थिजून सपाट घाटमाथे व पाय-या पाय-यांची रचना असणारी भूरुपे निर्माण होतात.</li> </ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"><tbody> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160"><strong>थंड हवेचे ठिकाण</strong></td> <td valign="top" width="160"><strong>जिल्हा</strong></td> <td valign="top" width="160"><strong>थंड हवेचे ठिकाण</strong></td> <td valign="top" width="160"><strong>जिल्हा</strong></td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">तोरणमाळ</td> <td valign="top" width="160">नंदुरबार</td> <td valign="top" width="160">पाचगणी</td> <td valign="top" width="160">सातारा</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">खंडाळा</td> <td valign="top" width="160">पुणे</td> <td valign="top" width="160">माथेरान</td> <td valign="top" width="160">रायगड</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">रामटेक</td> <td valign="top" width="160">नागपूर</td> <td valign="top" width="160">चिखलदरा (गाविलगड)</td> <td valign="top" width="160">अमरावती</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">महाबळेश्वर</td> <td valign="top" width="160">सातारा</td> <td valign="top" width="160">लोणावळा, भिमाशंकर</td> <td valign="top" width="160">पुणे</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">जव्हार</td> <td valign="top" width="160">ठाणे</td> <td valign="top" width="160">मोखाडा, सुर्यामाळ</td> <td valign="top" width="160">ठाणे</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">आंबोली</td> <td valign="top" width="160">सिंधुदुर्ग</td> <td valign="top" width="160">येड्शी</td> <td valign="top" width="160">उस्मानाबाद</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="160">पन्हाळा</td> <td valign="top" width="160">कोल्हापूर</td> <td valign="top" width="160">म्हैसमाळ</td> <td valign="top" width="160">औरंगाबाद</td></tr> </tbody></table>

महाराष्ट्राचा बहुतांशी भाग ज्वालामुखी निर्मित बेसॉल्ट या खडकाचा बनलेला आहे. राज्यात जुने अनावृत्त खडक वैनगंगेच्या खो-यात आहेत. त्यानं...

महाराष्ट्राची नदी प्रणाली

<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> </div> <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"> <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiG2Z5_WYnPuvnhFwiFdmbpn9xRmxEviVTIW8vEbMrar4vndMLuWL_PcBsw99p735UIYi0s6GSfaX7d4b35rzqIi9mMWUbqKQZWK8itQxu0gfnXyrVo3Tjf-fzLOW2YE2v5_CEmWKBFBa0g/s1600/riverbasin-maharashtra.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="377" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiG2Z5_WYnPuvnhFwiFdmbpn9xRmxEviVTIW8vEbMrar4vndMLuWL_PcBsw99p735UIYi0s6GSfaX7d4b35rzqIi9mMWUbqKQZWK8itQxu0gfnXyrVo3Tjf-fzLOW2YE2v5_CEmWKBFBa0g/s1600/riverbasin-maharashtra.jpg" width="400" /></a></div> <br /> महाराष्ट्रात प. घाट हा प्रमुख जलविभाजक असून त्यामुळे नद्यांचे पश्चिम वाहिनी असे प्रकार पडतात.<br /> <br /> <div style="text-align: justify;"> १) <strong>पश्चिम वाहिनी –</strong> या नद्या अरबी समुद्रास जाऊन मिळतात. नर्मदा, तापी-पूर्णानध्या खचदरीतून वाहत जातात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अ) <strong>तापी –</strong> ही नदी सातपुडा पर्वातात मुलताई येथे उगम पवते. तापीस उजव्या किना-याने चंद्रभागा, भूलेश्वरी व नंद या नद्या तर डाव्या किना-याने काटेपूर्णा, मोर्णा, नळगंगा व सण या नद्या येऊन मिळतात. तापी-पुर्णेच्या प्रवाहास वाघूर, गिरना, मोरी, पांझरा व बुराई या नद्या मिळतात.</div> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>तापी व पूर्णा संगम –</strong> चंगदेव क्षेत्र (जळगाव), तापी व पांझरा यांचा संगम – मुडावद धुळे</li> </ul> <div style="text-align: justify;"> ब) <strong>कोकणातील नद्या – </strong></div> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>सह्याद्री प्रर्वतावर उगम पावना-या नद्यांची रुंदी –</strong> ४९ ते १५५ कि.मी.</li> <li><strong>कोकणातील नद्यांची वैशिष्टये –</strong> वेगवान व हंगामी असतात. त्यांना त्रिभूज प्रदेश नसतो.</li> <li><strong>कोकणातील सर्वाधिक लांबीची नदी –</strong> उल्हास (१३० कि.मी.)</li> <li><strong>कोकणातील दुस-या क्रमांकाची नदी –</strong> वैतरणा (१२४ कि.मी.)</li> <li><strong>उत्तर कोकणातील नद्या –</strong> दमनगंगा, तणासा, सुर्या, भातसई, जगबुडी, मुरवाडी, वैतरणा, उल्हास</li> <li><strong>मध्य कोकणातील नद्या</strong> – पाताळगगां, कुंडलिका, काळ, काळू, सावित्री, वशिष्ठी, शास्त्री.</li> <li><strong>दक्षिण कोकणातील नद्या</strong> – कजवी, मुचकुंदी, शुक, गड, कर्लि, व तेरेखोल </li> </ul> <div style="text-align: justify;"> २) <strong>पुर्व वाहिनी नद्या</strong> – या सह्याद्रीच्या पुर्व उतारावर उगम पावतात व बंगालच्या उपसागराला जाऊन मिळतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> अ) <strong>गोदावरी खोरे</strong> – गोदावरी खो-याने देशाचे १०% व राज्याचे ४९% क्षेत्र व्यापले आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> १) <strong>गोदावरी नदी</strong> – हिची एकूण लांबी १४५० कि.मि. असून महाराष्ट्रात किचा प्रवाह ६६८ कि.मी. लांबीचा आहे. गोदावरी खो-यास संत भूमी असे म्हणतात. गोदावरी राज्याचा ९ जिल्ह्यातून वाहत जाऊन नांदेड जिल्ह्यात धर्माबाद येथून प्रवेश करते. नंतर पुन्हा गडचिरोली जिल्ह्यातील सिंरोंचा येथे महाराष्ट्रात प्रवेश करते व ७ कि.मी. वाहत जाऊन परत आंध्रप्रदेशात जाते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="97"><strong>उपनदी</strong></td> <td valign="top" width="300"><strong>उगम</strong></td> <td valign="top" width="241"><strong>गोदावरी बरोबर संगम</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">दारणा</td> <td valign="top" width="300">कळसूबाई शिखराजवळ (इगतपूरी)</td> <td valign="top" width="241">दारणा सांगवी</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">प्रवरा</td> <td valign="top" width="300">भांदारद-याच्या ईशान्येस</td> <td valign="top" width="241">नेवाशाजवळ टोके</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">मुळा</td> <td valign="top" width="300">भंडारद-याच्या दक्षिणेला</td> <td valign="top" width="241">नेवाशाजवळ टोके</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">सिंदफणा</td> <td valign="top" width="300">बालाघाट डोंगर (बीड) माजलगाव</td> <td valign="top" width="241"><br /></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">मांजरा</td> <td valign="top" width="300">पाटोडा पठार (बालाघाट) बीड</td> <td valign="top" width="241">कुंडलवाडी (नांदेड) ७२४ कि.मी.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">कादवा</td> <td valign="top" width="300">तौला डोंगर (नाशिक)१२३१</td> <td valign="top" width="241">नांदूरमधमेश्वर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">शिवना</td> <td valign="top" width="300">सुरपालनाथ (सातमाळा) औरंगाबाद</td> <td valign="top" width="241">गंगापूरच्या अग्नेयेस</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">दुधना</td> <td valign="top" width="300">चौक्याचा डोंगर (औरंगाबाद)</td> <td valign="top" width="241">संगम प्ररभणी जिल्हा</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="97">पूर्णा</td> <td valign="top" width="300">शिरसाळा (अजिंठा डोंगर)</td> <td valign="top" width="241">संगम प्ररभणी जिल्हा</td> </tr> </tbody> </table> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>गोदावरी उपनदी-प्राणहिता</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <br /> पेनगंगा नदी वर्धा नदीस येऊन मिळाल्यानंतर वर्धा व वैनगंगेचा संगम होतो. या प्रवाहास प्राणहिता असे म्हणतात. प्राणहिता नदी गडचिरोली जिल्ह्याच्या दक्षिणेस सिरोंचा जवळ गोदावरीला येऊन मिळते.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="85"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="90"><strong>लांबी(किमी)</strong></td> <td valign="top" width="222"><strong>उगम</strong></td> <td valign="top" width="241"><strong>मिळते</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">वर्धा</td> <td valign="top" width="90">४५५</td> <td valign="top" width="222">बैतुल (सातपूडा / मध्यप्रदेश)</td> <td valign="top" width="241">वैनगंगेस</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">पेनगंगा</td> <td valign="top" width="90">७७६</td> <td valign="top" width="222">अजिंठा टेकड्या</td> <td valign="top" width="241">बल्लापूर (यवतमाळ) येथे वर्धेस येऊन मिळते.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">वैनगंगा</td> <td valign="top" width="90">४६२</td> <td valign="top" width="222">भाकल-दरकेसा टेकड्या मैकल (मध्यप्रदेश), उपनद्या – कन्हान, पेंच, बाग</td> <td valign="top" width="241">आष्टी जवळ वर्धा व वैनगंगा संगम होतो.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">पेंच</td> <td valign="top" width="90"><br /></td> <td valign="top" width="222">छिंदवाडा (मध्यप्रदेश)</td> <td valign="top" width="241">वैनगंगेस मिळते.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="85">इंद्रावती</td> <td valign="top" width="90">५३१</td> <td valign="top" width="222">कलहंडी (मध्यप्रदेश)</td> <td valign="top" width="241">छत्तीसगढ – महाराष्ट्र सीमेवरून वाहते. भद्राचंल येथे गोदावरीस मिळते.</td> </tr> </tbody> </table> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> ब) <strong>भीमा खोरे –</strong> भीमा नदी पुणे जिल्ह्यातील भीमाशंकर येथे उगम पावते. महाराष्ट्रात किचा प्रवाह ४५१ कि.मी. असून ती कर्नाटकात रायचुरजवळ कुरुगुड्डी येथे कृष्णा नदीस मिळते. किची एकूण लांबी ८६७ कि.मी. आहे. पंढरपूरजवळ भीमा नदीला अर्धवर्तुळाकार प्राप्त झाल्यामुळे तिला चंद्रभागा असे म्हणतात. मुळा व मुठा या नद्यांचा संगम पुणे येथे होऊन त्यांचा संयुक्त प्रवाह रांजणगाव जवळ भीमा नदीला मिळतो. निरा नदी भोर जवळ उगम पावून भीमा नदीला येऊन मिळते. भीमेच्या प्रमुख उपनद्या उरवीकडून भामा, इंद्रायणी, मुळा, मुठा, निरा व माण तर डावीकडून वेळ, घोड व सीना या नद्या येऊन मिळतात.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> क) <strong>कृष्णा नदी खोरे –</strong> कृष्णा नदी सातारा जिल्ह्यात महाबळेश्वर येथे उगम पावते. महाराष्ट्रात २८२ कि.मी. चा प्रवास क्रुन ती आंध्रप्रदेशात जाते. तिची एकूण लांबी १२८० कि.मी. आहे.</div> <div style="text-align: justify;"> <br /></div> <div style="text-align: justify;"> <strong>कृष्णा नदीच्या उपनद्या व त्यांचा संगम</strong></div> <div style="text-align: justify;"> <strong><br /></strong></div> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="115"><strong>उपनदी</strong></td> <td valign="top" width="132"><strong>उगम</strong></td> <td valign="top" width="391"><strong>कृष्णेबरोबर संगम</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">वेण्णा</td> <td valign="top" width="132">महाबळेश्वर</td> <td valign="top" width="391">माहुलीजवळ (सातारा)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">कोयना</td> <td valign="top" width="132">महाबळेश्वर</td> <td valign="top" width="391">प्रितीसंगम कराड (सातारा)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">पंचगंगा</td> <td valign="top" width="132">सह्याद्री</td> <td valign="top" width="391">कुंभी, कासारी, तुळशी, भोगावती व सरस्वती (गुप्त) मिळून नरसोबाची वाडी येथे कृष्णेस मिळते.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">वारणा</td> <td valign="top" width="132"><br /></td> <td valign="top" width="391">कोल्हापूरच्या ईशान्येस कोप-यात हरिपूर येथे कृष्णेस मिळते.</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">वेरळा</td> <td valign="top" width="132"><br /></td> <td valign="top" width="391">ब्रम्हनाळ (सांगली)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="115">तुंगभद्रा</td> <td valign="top" width="132"><br /></td> <td valign="top" width="391">कर्नाटक संगमेश्वर (कर्नुल-कर्नाटक)</td> </tr> </tbody> </table> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>कोयना –</strong> कोयाना खो-यात राज्यातील सर्वाधिक जविद्युत निर्मिती होते. त्यामुळे कोयना प्रकल्पास महाराष्ट्राची भाग्यलक्ष्मी म्हणतात.</li> <li>कोयना जलविद्युत प्रकल्पाचे पाणी व वशिष्ठी नदीत सोडतात.</li> <li>महाराष्ट्रातील नद्यांची एकूण लांबी – ३२०० किमी.</li> <li><strong>महाराष्ट्रात नदी खोरे उतरता क्रम</strong> – १) गोदावरी २) भीमा ३) तापी ४) कृष्णा</li> <li>महाराष्ट्रातील प्रवरा नदीतील धबधबा – <strong>रंध्रा फॉल्स ६० मी</strong></li> <li>महाराष्ट्रातील तलावांचा जिल्हा –<strong> गोंदिया</strong></li> <li><strong>प्रमुख तलाव –</strong> ताडोबा, घोडझरी, असोलामेंढा (चंद्रपुर), नवेगांव, बोदलकसा, चोरखमारा (गोंदिया),रामसागर (नागपूर), लोणार (बुलढाणा), अंबाझरी (नागपूर), आंध्रलेक (पुणे), धामापूर (रत्नागिरी),कळवण (पुणे), लेक बिले (अहमदनगर), व्हिक्टोरीया लेक (पुणे), सेवनी भंडारा</li> <li><strong>मुंबईस पाणीपुरवठा करणारे तलाव –</strong> भातसा, ताणसा, वैतरणा, पवई विहार (मुंबई)</li> </ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td valign="top" width="103"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="216"><strong>काठावरील शहरे</strong></td> <td valign="top" width="102"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="217"><strong>काठावरील शहरे</strong></td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">गोदावरी</td> <td valign="top" width="216">नाशिक, पैठण, नांदेड, गंगाखेड, कोपरगांव, राजमहेंद्री</td> <td valign="top" width="102">पंचगंगा</td> <td valign="top" width="217">कोल्हापूर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">कृष्णा</td> <td valign="top" width="216">वाई, सागली, मिरज, औदुंबर, कराड, नरसोबाची वाडी</td> <td valign="top" width="102">इंद्रायणी</td> <td valign="top" width="217">देहू व आळंदी (पुणे)</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">पांझरा</td> <td valign="top" width="216">धुळे</td> <td valign="top" width="102">मौसम</td> <td valign="top" width="217">मालेगांव</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">क-हा</td> <td valign="top" width="216">जेजुरी</td> <td valign="top" width="102">भीमा</td> <td valign="top" width="217">पंढरपूर</td> </tr> <tr> <td valign="top" width="103">सिना</td> <td valign="top" width="216">अहमदनगर</td> <td valign="top" width="102">प्रवरा</td> <td valign="top" width="217">नेवासे (संगमनेर)</td> </tr> </tbody> </table> <ul style="text-align: justify;"> <li><strong>महाराष्ट्रातून दोनदा वाहणा-या नद्या –</strong> माजरा, तापी, गोदावरी</li> </ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"><tbody> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="252"><strong>उपनद्या</strong></td> <td valign="top" width="66"><strong>नदी</strong></td> <td valign="top" width="253"><strong>उपनद्या</strong></td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67">तापी</td> <td valign="top" width="252">पुर्णा, गिरणा</td> <td valign="top" width="66">द.पुर्णा</td> <td valign="top" width="253">दुधना, गिरजा</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67">पुर्णा</td> <td valign="top" width="252">मोर्णा, काटेपुर्णा,नळगंगा</td> <td valign="top" width="66">कृष्णा</td> <td valign="top" width="253">कोयना, वेरळा, वारणा, पंचगंगा, वेण्णा</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67">गोदावरी</td> <td valign="top" width="252">दारणा, कादवा, प्रवरा, मांजरा, सिंदफना, दक्षिण-पुर्णा, प्राणहिता (वर्धा+वैनगंगा)</td> <td valign="top" width="66">भिमा</td> <td valign="top" width="253">दुधनी, सिना, माण, निरा, धोंड, इंद्रायणी, मुळा, मुठा, कुकडी, पवना, क-हा</td> </tr> <tr style="text-align: justify;"> <td valign="top" width="67">वैनगंगा</td> <td valign="top" width="252">कन्हान, पेंच, वर्धा व पेनगंगा, सिंधफना</td> <td valign="top" width="66"><br /></td> <td valign="top" width="253"><br /></td></tr> </tbody></table>

महाराष्ट्रात प. घाट हा प्रमुख जलविभाजक असून त्यामुळे नद्यांचे पश्चिम वाहिनी असे प्रकार पडतात. १) पश्चिम वाहिनी – या नद्या अरबी समु...